Opblazen Duits oorlogsschip in haven Montevideo in 1939
Op 17 december 1939 klonken hevige explosies in de haven van de Uruguayaanse hoofdstad Montevideo. De Duitse commandant had zijn 186 meter lange oorlogsschip Graf Spee opgeblazen. Hoe kon dat gebeuren aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, binnen de territoriale wateren van het neutrale Uruguay?
Vlak voor de Duitse inval in Polen van 1 september 1939, waarmee WO II uitbrak, was het kolossale oorlogsschip Graf See naar de Atlantische Oceaan gezonden. Dat moest, zodra de oorlog was begonnen, vijandelijke – vooral Britse – koopvaardijschepen tot zinken brengen. Tussen september en december stuurde de Graf Spee negen schepen naar de zeebodem, na een waarschuwing zodat de bemanning gered kon worden. Britse en Franse oorlogsbodems zetten de jacht op de Graf Spee in en spoorden die op. Dat leidde op 13 december tot een hevig gevecht tussen een paar Engelse schepen en de Graf Spee, vlak voor de kust van Uruguay: de Slag aan de Río de la Plata, de eerste zeeslag van de oorlog.
‘Levende matrozen en dode helden’
De beschadigde Graf Spee zocht z’n toevlucht in de haven van Montevideo om doden en gewonden aan land te zetten en het schip te repareren. Het herstel zou volgens commandant Hans Langsdorff twee weken duren. Dat vond de regering van het neutrale, maar nogal Britsgezinde Uruguay te lang. Het oorlogsrecht gaf oorlogsschepen in neutrale havens slechts een paar dagen voor basis-opknapwerk, niet om militaire kracht te herstellen. Langsdorff raadpleegde zijn Duitse meerderen over drie mogelijkheden: 1. In Uruguay blijven, met internering van schip en circa duizend bemanningsleden. 2. een uitbraakpoging doen om Buenos Aires te bereiken, waar misschien een gastvrijer onthaal wachtte. 3. het schip opblazen, zodat de vijand er niets aan had.
Door slimme Britse communicatie, die suggereerde dat sterke Britse schepen niet ver van Montevideo (ze waren in werkelijkheid veel verder weg) de Graf Spee zouden aanvallen, vond Langsdorff uitbreken onhaalbaar en rampzalig: “Ik heb liever 1000 levende jonge matrozen dan 1000 dode helden”. Dus koos hij voor tot zinken brengen van het schip. Met veertig bemanningsleden bereidde hij de explosie voor om daarna – overgehaald om niet zelf met het schip ten onder te gaan – op een klein schip naar Buenos Aires te varen. Op de avond van 17 december knalde de Graf Spee uit elkaar, brandde nog drie dagen en eindigde op de bodem. Sommige stukken bleven boven het ondiepe water uitsteken.
Anker
In Buenos Aires werden de Duitsers voor de rest van de oorlog geïnterneerd, al mochten ze – na bemiddeling van Langsdorff – wel bij Duitse gezinnen verblijven. Langsdorff ging in zijn hotelkamer in de Argentijnse hoofdstad op de vlag van het schip liggen en schoot een kogel door zijn hoofd. Hitler was woedend; Duitsers moest niet zo laf zijn maar tot het bittere einde doorvechten. Langdorffs weduwe kreeg als straf geen volledig pensioen.
In de haven van Montevideo herinneren het anker en wat onderdelen aan het gezonken schip. Een deel van de bemanning werd geïnterneerd in Sarandí del Yi in midden-Uruguay. In dat gebouw is sinds 2001 het enige historisch museum over de ondergang van de Graf Spee gevestigd. Al in 1956 werd er in Engeland een film over gemaakt, waarin echte oorlogsschepen de zeeslag naspeelden: The Battle of the River Plate.