Ik hou niet meer van Brazilië. De Braziliaanse vlag vertegenwoordigt mij niet meer.” We horen Nega, een vissersvrouw en activiste uit Ilha do Maré, in de Nederlandse documentaire No rio e no mar!. Het eiland waar ze woont, ligt in de Allerheiligenbaai, vlakbij Salvador de Bahia. De bevolking bestaat uit zogeheten quilombolas, afstammelingen van weggelopen slaven. Ze leven van de visvangst, die de laatste jaren ernstig in gevaar komt door een petrochemische raffinaderij.
In de jaren zestig was dit een van de eerste plaatsen in Brazilië waar de olie-industrie op gang kwam. Nu heeft staatsoliebedrijf Petrobrás een grote raffinaderij in het gebied. Vervuiling is een belangrijk probleem. Dorpelingen krijgen blaren van contact met het water, vis is bijna niet meer te vinden. Wetenschappers van een nabij gelegen ziekenhuis hebben geconstateerd dat de kinderen in de gemeenschap, waar vervuilde vis de belangrijkste voedingsbron is, waarschijnlijk veel gezondheidsproblemen zullen krijgen.
In samenwerking met advocaat Marcos starten de vissers een protestbeweging. Ze gaan naar Salvador om met de regering te praten en houden protestacties op kleine boten rond de haven van Petrobrás. We zien verschillende emotionele toespraken van Nega en haar collega Eliete. De boodschap is duidelijk. Hun levensonderhoud wordt bedreigd, vrienden en familie worden ziek. En Petrobras en de overheid halen hun schouders op.
Interessant is dat de film laat zien dat deze gevolgen voor het milieu veel te maken hebben met discriminatie en racisme. Het lot van de quilombolas wordt simpelweg niet belangrijk geacht. De film legt verbanden met de slavernij, zoals wanneer een van de vissers een oud, vervallen landhuis bezoekt. Een oudere vrouw vertelt over haar oma, die nog slaaf was. Dit verleden ligt nog vers in het geheugen: in Brazilië werd de slavernij pas in 1888 afgeschaft.
Deze geschiedenis heeft ook nu nog veel invloed. Een belangrijk probleem van de protestbeweging is dat ze vrijwel geen aandacht krijgt van de pers. Die wordt in deelstaat Bahia namelijk geheel beheerd door één familie, die tevens de belangrijke bouwbedrijven bezit. Als er een grote explosie plaatsvindt in de nabijgelegen raffinaderij, verzwijgt de pers dan ook de gewonden die gevallen zijn en de paniek onder de plaatselijke bevolking.
No Rio e no Mar! is een indrukwekkende documentaire die een goed beeld geeft van de verbanden tussen sociale, economische en milieutechnische problemen in Brazilië. De Allerheiligenbaai is een specifiek voorbeeld, maar op talloze andere plaatsen zien we dezelfde problematiek. Brazilië presenteert zichzelf graag als het land van ‘orde en vooruitgang’ een tropisch paradijs, en het land van raciale gelijkheid. In deze film worden die drie mythes genadeloos ontkracht.
No Rio e n o Mar! | Jan-Willem den Bok en Floor Komen | Nederland | 2016 | 60 minuten | Portugees gesproken | Engels ondertiteld.
No rio e no mar! is te zien op het Movies that Matter Filmfestival.
