‘Verdwenen’ Chilenen tijdens dictatuur van generaal Pinochet (1973-1990): ongeveer 1.200.
‘Verdwenen’ Argentijnen tijdens militaire junta (1976 – 1983): ongeveer 10.000.
‘Verdwenen’ Mexicanen sinds 2007: meer dan 26.000. Dat allemaal volgens de officiële cijfers.
De Mexicaans-Amerikaanse cineast Bernardo Ruiz heeft, na Reportero (2012), met Kingdom of Shadows opnieuw een documentaire gemaakt die zich afspeelt in het grensgebied tussen Mexico en de Verenigde Staten. Deze film wordt vertoond op het Movies That Matter festival 2016, het jaarlijkse internationale film- en debatfestival in Den Haag over vrede en recht – hoewel de film vooral gaat over geweld en onrecht.
De verhalen van een Mexicaanse activiste, een Mexicaans-Amerikaanse speciaal agent drugsbestrijding en een voormalig drugssmokkelaar uit de VS komen samen in deze documentaire over de achtergronden van de war on drugs aan beide zijden van de grens. Zelf noemen ze zich ‘kleine spelers’ in de grote drugsoorlog, maar desondanks biedt Kingdom of Shadows een indringende kijk op de zich voortslepende drugscrisis in beide landen.
Armoede
De 67-jarige non Consuelo Gloria Morales Elizondo (foto) zet zich in de Noord-Mexicaanse industriestad Monterrey in voor de familieleden van mensen die in de drugsoorlog zijn vermoord of verdwenen. Van het ooit dynamische investeringsklimaat is weinig meer over sinds de stad zo’n tien jaar geleden het centrum werd van de drugsoorlogen tussen Mexicaanse drugskartels onderling en met het regeringsleger. Deze moderne stad lag gunstig ten opzichte van de markten voor verschillende soorten drugs in de Verenigde Staten en had een goede infrastructuur. Beide aspecten waren aantrekkelijk voor narcos om geld te verdienen, te investeren of door te sluizen. Daarnaast was er in de stad voldoende armoede om bendeleden te rekruteren voor illegale activiteiten en waren er genoeg corrupte autoriteiten om daar mee weg te komen.
Het verhaal van Morales wordt verweven met dat van Oscar Hagelsieb en Don Henry Ford Jr. De rijkelijk getatoeëerde Hagelsieb werkte undercover bij een Mexicaans drugskartel en is nu speciaal agent drugsbestrijding aan de VS-kant van de grens. Ford is nu boer in Texas, maar heeft een verleden als drugssmokkelaar. Net als andere smokkelaars deed hij dit puur als bijverdienste in economisch slechte tijden en was het daarna extreem lastig om er mee op te houden. Met name het illegale karakter van zijn handel zorgde volgens hem, in combinatie met de schier onstilbare vraag naar drugs in de VS, voor de enorme winsten die gemaakt werden en voor de totale ontsporing van de ooit vrijwel wapenloze drugshandel.
Spoorloos
Dat er bij een oorlog mensen sneuvelen is een gegeven. In deze drugsoorlog volgens mensenrechtenorganisaties zeker 100.000 tot nu toe. Daar zitten, als bij andere oorlogen, vanzelfsprekend onschuldige slachtoffers onder. Dat volgens officiële cijfers sinds 2007 in Mexico 26.000 mensen – waarschijnlijk in werkelijkheid nog veel meer – gewoon spoorloos zijn ‘verdwenen’, veroorzaakt het grootste leed. Morales en haar organisatie Ciudadanos en Apoyo a los Derechos Humanos AC (Burgers ter ondersteuning van de mensenrechten – CADHAC) staan de familieleden bij, die verder bijna nergens gehoor vinden. Van hun verdwenen geliefden wordt meestal niets meer vernomen. In de film legt een gemaskerde anonieme drugshandelaar uit hoe dat ‘verdwijnen’ gebeurt. Vaak willekeurige mensen worden meegenomen, niet zo zeer ontvoerd want losgeld wordt niet gevraagd. Routinematig worden ze gemarteld en vervolgens vermoord. Hun familieleden blijven wanhopig achter. Als ze op zoek gaan, worden ze op hun beurt geïntimideerd en soms ook vermoord. Om van de lijken af te komen, worden ze vaak meegenomen naar afgelegen ‘narco keukens’. Hier worden de lijken in olievaten gestopt, dezelfde vaten waar je ook barbecues van kunt maken. Twintig liter diesel erbij en na verbranding blijft er niets over om een slachtoffer mee te identificeren. “Het ruikt net alsof er kip gebakken wordt”, zegt de gemaskerde man.
Massagraven
Hoewel dit een effectieve methode is om zonder sporen mensen uit de weg te ruimen, kost de route via de ‘keuken’ veel tijd en moeite. Makkelijker is het om slachtoffers gewoon in massagraven te dumpen en ook dat gebeurt op grote schaal. Consuelo Morales: “We zijn een land van massagraven geworden.” Dat lugubere gegeven heeft echter niet tot actie van de autoriteiten geleid.
Zelfs als er massagraven gevonden worden, doen de overheden nauwelijks iets aan identificatie. Sterker nog, Kingdom of Shadows maakt duidelijk dat de overheid op alle mogelijke niveaus betrokken is bij de drugshandel en het terroriseren van de burgerbevolking. De film geeft het voorbeeld van het uiterst gewelddadige drugskartel Los Zetas. De Zetas ontstonden toen antidrugs militairen van een elite-eenheid, getraind op de School of the Americas in de Verenigde Staten, hun diensten aanboden aan het Golf-kartel. Na verloop van tijd namen ze geen genoegen meer met een ondersteunende rol en namen ze de activiteiten van het Golfkartel over. Dat ging met veel bloedvergieten gepaard, maar de opbrengsten van de drugshandel maakten het, in hun ogen, de moeite waard.
Bernardo Ruiz maakt in zijn documentaire duidelijk dat aan beide zijden van de grens één en dezelfde drugsoorlog gevoerd wordt. Veel bendeleden treden toe als ze jong, roekeloos en onwetend zijn, aangetrokken door werk en (gemakkelijk) geld dat er elders niet is. Daarna blijven de alternatieven ontbreken en zitten ze te diep in de illegale activiteiten om er mee te kunnen stoppen. Bovendien wordt het hen door de kartelbazen niet toegestaan uit de handel te stappen.
Vraag en aanbod
De verschillende omstandigheden in beide buurlanden vullen elkaar bovendien aan: Volgens de US Border Control werd er in 2014 gemiddeld per dag vijfduizend kilo aan illegale drugs onderschept, die vanuit Mexico de VS binnen gesmokkeld moest worden. Daartegenover komen, volgens cijfers van de Mexicaanse overheid, elke dag tweeduizend wapens illegaal vanuit de VS Mexico binnen.
Tegenover de enorme vraag naar verdovende middelen aan de noordkant van de grens, staat een enorm aanbod aan de zuidkant. Tegenover de high tech war on drugs en enorme hoeveelheden geld aan de noordkant, staan aan de zuidkant geweld, corruptie en intimidatie. Daar waar in Mexico veel kinderen opgroeien zonder vader omdat die is vermoord of ‘verdwenen’, groeien in de VS veel kinderen zonder vader op omdat die lange gevangenisstraffen uitzitten, veelal voor kleine drugsvergrijpen.
“Wij zijn allemaal verantwoordelijk”, zegt Consuelo Morales dan ook in de film. Tegenover het niets ontziende geweld van drugskartels stelt ze haar liefde voor de slachtoffers en hun nabestaanden, tegenover corrupte overheidsfunctionarissen stelt ze de bescherming van God.
Het lijkt een ongelijke strijd in een oorlog zonder menselijkheid, in een grensgebied waar de grens irrelevant geworden is. Ruiz laat dit goed zien in een langzaam maar zorgvuldig opgebouwde film die veel inzicht verschaft, maar – helaas – weinig oplossingen biedt. Kingdom of Shadows trekt een parallel met de misdaden tegen de menselijkheid onder de Latijns-Amerikaanse dictaturen in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Terwijl die tot wereldwijde verontwaardiging leidden, wordt Mexico – ondanks het huidige geweld – eerder geroemd om haar investeringsklimaat dan aangesproken op de aanhoudende corruptie en straffeloosheid rond zelfs de meest ernstige misdaden.
Hopelijk leidt de film tot meer verontwaardiging over het schandalige gebrek aan positieve resultaten in de oorlog tegen de drugshandel en tot concrete steun aan de nabestaanden van de 26.000 individuen die misschien letterlijk in rook opgegaan zijn.
Kingdom of Shadows | Bernardo Ruiz | Mexico, Verenigde Staten | 2015 | 73 minuten | Spaans en Engels gesproken | Engels ondertiteld
The zien op Filmfestival Movies that Matter 2016:
Filmhuis Den Haag, Spui 191, Den Haag: zaterdag 19 maart: 15.00 uur, zondag 20 maart: 17.00 uur.
Theater aan het Spui, Spui 187, Den Haag: maandag 21 maart: 21.00 uur, dinsdag 22 maart: 15.30 uur.
Meer info: http://www.moviesthatmatter.nl/festival/programma/film/1916/Kingdom+of+Shadows
Zie ook http://www.lachispa.eu/artikelen/persvrijheid-en-zelfcensuur/
