Een bergkristal uit de kurkdroge Atacamawoestijn in het noorden van Chili. Het lijkt niks bijzonders, maar in die bergkristal is een druppel water aangetroffen. Daarmee begint de nieuwste documentaire van Patricio Guzmán, El Botón de Nácar (de Knoop van Paarlemoer) waarin alles om water draait. Zonder water is geen leven mogelijk, water is onlosmakelijk verbonden met de menselijke geschiedenis. Zeker in een land als Chili dat een kustlijn met de Stille Oceaan heeft van ongeveer 4300 km. We zien prachtige beelden van het indrukwekkende rauwe Chileense landschap: bergen, vulkanen, gletsjers, fjorden, de oceaan en meren. Tussendoor verschijnen de megatelescopen in de noordelijke woestijn, en dat is geen toeval. Het water verbindt ons met het heel
al en de sterrenhemel, die op onze aarde nergens zo goed te zien zijn als in Noord-Chili.
‘Waternomaden’
Guzmán noemt de oorspronkelijke bewoners van Chili ‘waternomaden’ en laat zien hoe het leven van hun afstammelingen nog steeds door water wordt beheerst. Van sommige van die groepen zijn nog maar enkele tientallen mensen over. Daarmee dreigt ook hun taal uit te sterven. Een taal die geen woorden kent voor ‘God’ en ‘politie’. Met het uitroeien van de grote delen van deze ‘waternomaden’ door nieuwkomers uit Europa doet de moderne geschiedenis gewelddadig z’n intrede.
Het water heeft niet alleen een geheugen, maar ook een stem. Dat wordt duidelijk in de recente geschiedenis. De Stille Oceaan herinnert zich de verschrikkingen van de militaire dictatuur van generaal Pinochet (1973-1990). En geeft die verschrikkingen ook een stem: een parelmoeren door mensen gemaakte knoop, die door duikers werd gevonden op de bodem van de zee, vastzittend aan een stuk spoorwegrails. Aan deze knoop ontleent de film z’n titel.
Deze fascinerende en af en toe poëtische documentaire/film is opgebouwd uit natuurbeelden, interviews met huidige ‘waternomaden’, historische foto’s van de oorspronkelijke bevolking en interviews met onder andere een de piloot van een helikopter, van waaruit vermoorde politieke gevangenen in zee werden gegooid. Historicus Gabriel Salazar en dichter Raúl Zurita geven commentaren. Regisseur en scenarioschrijver Guzmán vertelt zelf met een rustige stem het verhaal.
Kosmos
El Botón de Nácar vormt het tweede deel van een trilogie, die in 2010 begon met Guzmáns veel bekroonde documentaire Nostalgía de la Luz. Ook daarin koppelt hij de drama’s van de dictatuur met het landschap, de Chileense geschiedenis en het heelal. Toen stond niet water centraal, meer eerder droogte. In de noordelijke woestijn zonder regen en bewolking staan de sterrenwachten die ons met het heelal verbinden, maar hier zijn in het droge zand ook talrijke goed geconserveerde lichamen van dodelijk slachtoffers van de dictatuur opgegraven.
De 74-jarige Patricio Guzmán is verreweg de belangrijkste Chileense documentaire filmer. In de jaren zeventig van de vorige eeuw verwierf hij bekendheid met een driedelige serie La batalla de Chile over de periode van socialistische president Allende (1970-1973), de staatsgreep van 1973 en de daarop volgende dictatuur. Daarna maakte hij nog een reeks documentaires over politieke en maatschappelijke onderwerpen. Zijn werken van de laatste jaren zijn veel meer dan goede documentaires. Het zijn ook zelfstandige kunstwerken, waarin Guzmán verder kijkt dan het gewone aardse bestaan en astronomie en de kosmos een grote rol spelen. Dat geldt duidelijk voor El Botón de Nácar, dat op het filmfestival van Berlijn werd bekroond met de Zilveren Beer voor het beste scenario. Het Latijns-Amerikaanse filmtijdschrift van El País plaatste El Botón als zevende op de lijst van de tien beste Latijns-Amerikaanse films van 2015.
El Botón de Nácar, Patricio Guzmán, Chili-Frankrijk-Spanje, 2015, 82 minuten. In Nederland gedistribueerd door Cineart: www.cineart.nl
Te zien in filmhuizen in: Amsterdam, Breda, Den Haag, Eindhoven, Groningen, Haarlem, Hoorn, Maastricht, Rotterdam en Utrecht (zie: www.filmladder.nl)
Gepubliceerd op 12-01-2016
