Antiheld van Antonio di Benedetto aan de vergetelheid ontrukt
Het is vast herkenbaar: je leest ergens over, en plotseling kom je dat ook op andere plekken tegen. Zo vergaat het mij met Paraguay in de achttiende eeuw, de locatie en periode waarin het verhaal van don Diego de Zama zich afspeelt. Zama gaat over een hooggeplaatste ambtenaar in dienst van de Spaanse koning. Hij verblijft tegen zijn zin in Asunción, de hoofdstad van Paraguay. We schrijven 1790, en in die tijd is Asunción een slaperig provinciestadje, ver verwijderd van een belangrijke stad als Buenos Aires.
Tegelijkertijd lees ik een ander boek dat toevallig ook in de achttiende eeuw speelt, maar dan in Polen: De Jacobsboeken van Olga Tokarczuk. Daarin fantaseert een Poolse prins over Paraguay als mogelijk toevluchtsoord voor afvallige joden: “…, een land dat uit eenzelfde soort armoede en wilden is gevormd… Maar als ik de prins vraag waar die heren daar van leven, antwoordt hij dat daar geen heren zijn en dat iedereen zowel tegenover God als wat bezittingen betreft elkaars gelijke is.”
Ik denk niet dat Diego de Zama het hiermee eens geweest zou zijn, integendeel zelfs. Hij is immers zelf het slachtoffer van discriminatie op grond van afkomst. Geboren en getogen in Amerika is hij geen Spanjaard, en dit lijkt te verklaren waarom hij tevergeefs wacht op overplaatsing naar Buenos Aires of Santiago de Chile.
Aandacht
Het boek Zama van de Argentijnse schrijver Antonio di Benedetto is niet nieuw. Het verscheen in 1956 en de auteur, toen nog een jongeman, is al ruim dertig jaar geleden overleden. In Europa en de Verenigde Staten is Di Benedetto tijdens zijn leven onbekend gebleven, en ook in Argentinië was hij na zijn dood in de vergetelheid geraakt. Ten onrechte, vond de Argentijnse uitgeefster Adriana Hidalgo in 2010 en ze besloot zijn werk opnieuw onder de aandacht te brengen. Zestig jaar na het verschijnen van Zama wordt de roman voor het eerst in het Engels vertaald en niet lang daarna ook in het Nederlands. Het werk trekt de aandacht van de Zuid-Afrikaanse schrijver J.M. Coetzee, die in januari 2017 een recensie schrijft voor The New York Review of Books onder de titel: “A great writer we should know”. Coetzee plaatst Di Benedetto tussen andere auteurs uit de twintigste eeuw, schrijvers die hij bewonderde en die hem op enige wijze beïnvloed hebben, zoals Borges, Cortázar, Faulkner en Camus.
Tevergeefs wachten
Hoewel Zama zich afspeelt in de achttiende eeuw, is de gedachtewereld van de hoofdpersoon er meer een uit de twintigste eeuw. De roman is helemaal geschreven vanuit Diego de Zama. Alles zien en lezen we door zijn ogen. En meer dan dat. Zama denkt, filosofeert, handelt en denkt dan weer na over zijn handelen. Hij droomt, hij fantaseert. En soms weet je niet of hij het zich inbeeldt, of dat het werkelijk gebeurt. We horen immers alleen zijn stem. Op die momenten heeft het boek iets magisch-realistisch, als een voorloper van García Márquez. Dat werd voor mij versterkt wanneer Zama wacht op de boot, zijn enige contact met de buitenwereld. Zama hoopt op een bericht van de Spaanse koning, dat hij zal worden overgeplaatst. Net als de kolonel in de novelle De kolonel krijgt nooit post van García Márquez wacht hij jarenlang en uiteindelijk tevergeefs. Antonio di Benedetto heeft zijn roman terecht opgedragen aan de slachtoffers van het wachten.
Zama bestaat uit drie delen die verschillende momenten uit het leven van Zama beschrijven. Er zitten steeds een paar jaren tussen de delen, en dus is het begrijpelijk dat de situatie van Zama in elk deel iets anders is. Maar los daarvan behandelt ieder deel een ander aspect van Zama’s zoektocht naar …, ja, naar wat precies? Misschien naar de zin van zijn leven? In het eerste deel spelen vrouwen en hun relatie tot Zama de hoofdrol. Diego wil trouw blijven aan zijn vrouw, die met zijn kinderen elders woont. Maar hij kan de verleiding van andere vrouwen nauwelijks weerstaan en verlangt hopeloos naar een vrouw die hem zal liefhebben. Het liefste een vrouw die in Spanje geboren is, maar voor hem als criollo is dit een onbereikbaar ideaal.
In het tweede deel, dat vier jaar later speelt, heeft hij een vrouw gevonden die voor hem zorgt, een arme Spaanse weduwe. De zoon die ze samen krijgen is door Zama gewild, maar het blijft een bastaard en de vrouw, Emilia, keert zich steeds meer van hem af, ook omdat hij haar en het kind geen economische zekerheid kan bieden. Dat is het tweede thema, de wanhopige zoektocht naar manieren om te overleven. De boot komt nog wel, maar brengt zelden zijn salaris mee. Zama overleeft omdat een van zijn ondergeschikten hem bijna dagelijks mee uit eten neemt. Deze secretaris ontfermt zich ook over Emilia en het kind. Het eindigt ermee dat de doodzieke Zama door hen beiden verzorgd wordt en het er hierdoor levend afbrengt.
Mythische bandiet
Weer vijf jaar later vindt de laatste zoektocht plaats, die naar heldendom. Zama is ervan overtuigd dat hij door een heldendaad te verrichten niet alleen het respect en de liefde van zijn zoontje zal winnen, maar vooral ook zal worden opgemerkt door de koning in Spanje. Die laatste zal hem dan eindelijk verlossen door hem een functie in Buenos Aires aan te bieden. Diego biedt aan om een legereenheid te vergezellen die erop gestuurd wordt om een bijna mythische bandiet in te rekenen. Niemand heeft de bandiet ooit gezien. Alleen Zama kent de man van vroeger. Wat volgt is een slopende en bij tijden spannende tocht die voor Zama slecht afloopt. Toch brengt juist deze laatste tocht, een zoektocht in dubbele betekenis, Diego dichterbij de zin van zijn leven. Hij schrijft zijn vrouw een laatste boodschap: “Marta, ik ben niet mislukt.” Het briefje gaat in een fles de rivier in. En dan bedenkt hij dat deze boodschap voor niemand anders dan hemzelf bedoeld is.
Zama is een interessante roman die een mooi tijdsbeeld schetst van een leven in de nadagen van de Spaanse kolonie. Di Benedetto heeft langdurig historisch onderzoek gedaan naar de periode die hij beschrijft. Dit is vooral zichtbaar in het laatste deel, wanneer Zama en zijn soldaten zich tot ver buiten de stad wagen. Maar ook de eerste delen getuigen hiervan door de bijna terloopse beschrijvingen van het dagelijks leven. De soepele vertaling draagt ertoe bij dat het boek vlot leest. Toch blijft Zama voor mij iemand die je soms gewoon een schop zou willen geven om hem tot actie te laten overgaan. Maar misschien is dat teveel volgens de 21-ste eeuw gedacht?
Antonio di Benedetto, Zama, Lebowski Publishers, Amsterdam, 2017, ISBN 9789048850068 (€22,50)/ISBN 9789048837588 (e-book, €9,99), 287 pag., vertaling: Aline Glastra van Loon