Bolivia is een geografisch, regionaal, etnisch en cultureel zeer divers land met een roerige geschiedenis en een controversieel heden. Daarvan geeft de dikke Bolivia Reader: History, Culture, Politics een voortreffelijk en genuanceerd beeld.
“In korte tijd zal het inheemse ras, als het niet geheel van de planeet is verdwenen, minstens enorm zijn gereduceerd.” Aldus het regeringsrapport van de Boliviaanse volkstelling van 1900. Dat werd gezien als een goed bericht, want “als iets onze beschaving heeft tegengehouden, is dat te wijten aan het inheemse ras, dat koppig heeft geweigerd en nog steeds weigert andere gewoonten te accepteren dan die zijn overgeleverd door de traditie van hun verre voorouders.” Deze tekst staat in de dikke Bolivia Reader: History, Culture, Politics uit 2018. Dit racistische wensdenken van de blanke elite zat er al volledig naast en de auteurs uit 1900 zouden zich rot schrikken als ze het huidige Bolivia zagen. Nog zeker de helft van de bevolking beschouwt zichzelf als inheems en de inheemse rechten zijn nu beter verankerd dan ooit sinds de Spaanse verovering. Van 2006 tot 2019 was er zelfs een inheemse president, Evo Morales. De positie en emancipatie van de inheemse bevolking is een hoofdthema in de Boliviaanse geschiedenis. Dat zien we ook in de Reader; die staat vol teksten over de veerkracht, het aanpassingsvermogen en de strijdbaarheid van dat “inheemse ras”.
Lange marsen
Domitila en Che Guevara
Een internationale redactie van vijf deskundigen selecteerde 135 teksten en beeldmateriaal voor deze reader. Onder hen de inmiddels 84-jarige Xavier Albó, een gerespecteerde van oorsprong Spaanse Jezuïet en antropoloog van de inheemse volken. Ook de Boliviaanse historica Rossana Barragán, senior onderzoeker bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam (IISG), is een van de redacteuren. Het boek bevat een aantal beroemde teksten, zoals de redevoering van Simón Bolivar, kortstondig eerste president, in 1826 voor het Boliviaanse grondwetgevende parlement over de gewenste staatsvorm en de afkondiging in 1953 door president Victor Paz Estenssoro van de Landhervorming. Ook de laatste dagen uit het dagboek van guerrillaleider Ernesto Che Guevara in 1967 – kort voor hij door het Boliviaanse leger werd gedood – de ervaringen van mijnwerkersvrouw Domitila Barrios de Chungara en de toespraak van president Morales bij zijn aantreden in 2006 staan in deze reader. Dat geldt ook voor de belangrijkste artikelen uit de Landhervormingswet, de bijzondere grondwet van de Plurinationale Republiek uit 2009 en de wet met de rechten van Moeder Aarde.
Verreweg de meeste stukken zijn voor deze reader voor het eerst in het Engels vertaald. Het boek begint met indiaanse mythes en bevat daarna veel eigentijdse (dagboek)verslagen: van de Spaanse verovering (vanuit Spaans én indiaans perspectief), het vervoer van zilver uit mijnstad Potosí naar de kust, de onafhankelijkheidsstrijd tegen Spanje, de verloren oorlogen tegen Chili (1879-1883) en Paraguay (1932-1935) – beide diepe nationale trauma’s –de lange marsen naar La Paz van protesterende inheemse groepen en nog veel meer. Ook zijn er gedichten over migratie naar de stad, de stedelijke onderwereld, een massamoord en protestliederen. Vrouwen van grootgrondbezitters en van hen afhankelijke inheemse vrouwen vertellen hun levensverhaal.
Felle toespraken
Prachtig is een anoniem pamflet uit de onafhankelijkheidsstrijd tegen Spanje rond 1810. Incavorst Atawallpa, in 1533 gedood door de Spanjaarden, zit zich al driehonderd jaar in de hemel te beklagen over zijn tragische lot als een nieuwe hemelbewoner arriveert, de Spaanse koning Ferdinand. Die is ook droevig, want Napoleon heeft hem afgezet en van zijn positie beroofd. Atawallpa zegt dat hen dan allebei onrecht is aangedaan, want de Spanjaarden hebben hem vermoord en de bewoners van Amerika hun vrijheid ontnomen. Maar volgens Ferdinand is van vrijheidsberoving geen sprake, want de indianen hadden de Spaanse heerschappij vrijwillig geaccepteerd en de Spaanse koning trouw gezworen. Atawallpa betoogt met klem dat daar niets vrijwilligs aan was; het ging om brute verovering en onderdrukking. Fernando heeft dan geen argumenten meer en geeft Atawallpa gelijk. De conclusie is duidelijk: de Spanjaarden moeten hun heerschappij opgeven.
Atawallpa
Naast vakbondsleiders en inheemse leiders, leidsters van vrouwenorganisaties en journalisten komen we politici met felle toespraken en kritische maatschappijbeschouwers met doorwrochte betogen tegen. Vaak plaatsen de samenstellers daarbij standpunten tegenover elkaar, zoals in de negentiende eeuw vrijhandel tegenover protectionisme en eind 20e eeuw de discussies over neoliberale recepten voor de in crisis verkerende Boliviaanse economie.
Demystificeren
Het boek is opgedeeld in twaalf chronologische delen. Het eerste kwart van de bijna zevenhonderd pagina’s gaat over de precolumbiaanse en koloniale tijd en nog een kwart over de negentiende en twintigste eeuw tot de Revolutie van 1952. Aan die revolutie met een landhervorming, nationalisatie van de tinmijnen en algemeen kiesrecht en de nasleep daarvan zijn tachtig pagina’s gewijd, waarna de periode vanaf 1964 met eerst militaire dictaturen, dan gammele democratieën en vervolgens de inheemse revolutie onder Morales ruim een derde van het boek beslaat. Alle twaalf delen hebben een korte inleiding over de betreffende periode, terwijl elke opgenomen tekst wordt ingeleid, in de context geplaatst en van verklarende noten voorzien. Dat is essentieel, want zonder zulke toelichtingen zouden veel teksten moeilijk te begrijpen zijn.
De reader begint met een verhelderende algemene inleiding over de opzet en belangrijke thema’s. Met dit boek willen de redacteuren “de bestaande stereotypes demystificeren en betwisten om een dieper inzicht in de eigenaardigheden en complexiteit van het land mogelijk te maken.” Daarin zijn ze met hun selectie en toelichtingen zeker geslaagd. Bolivia is veel meer dan een arm, exotisch en traditioneel inheems land met een record aantal staatsgrepen. Het is geografisch, regionaal, economisch, cultureel en taalkundig zeer divers en kent een roerige geschiedenis, waarin inheemse groepen vaak creatief reageerden op nieuwe omstandigheden. Hier vond in 1952 de eerste politiek-sociale revolutie van Latijns Amerika plaats sinds de Mexicaanse van 1910, terwijl de Bolivianen in 2005 als eerste land in Latijns Amerika een inheemse president kozen. En dat alles leidde tot vreugde, schrik én conflicten via vaak ingewikkelde en wisselende scheidslijnen.
De inleiding begint met het bekende TIPNIS-conflict, waarbij het plan van de regering-Morales om een snelweg aan te leggen door een inheems natuurgebied botste met het door diezelfde regering beleden respect voor Moeder Aarde en inheemse gemeenschappen. Het boek eindigt ook weer met dit probleem: in een interview verdedigt Alvaro García Linera, vicepresident onder Morales en intellectuele voorman van diens regering, de keuze voor extractivisme, terwijl milieuactivist Marco Octavio Ribera Arismendi die juist bestrijdt als een ‘mega-aanval op Moeder Aarde’.
Moeder Aarde
Zoals bij een historisch door mannen gedomineerde maatschappij te verwachten was, zijn de bijdragen van vrouwen verreweg in de minderheid, al ontbreken ze niet en is duidelijk geprobeerd vrouwelijke ervaringen en perspectieven een plaats te geven. Vrijwel alle denkbare thema’s komen aan bod, maar sommige vind ik wat onderbelicht. De bijzondere verbinding van het door de Spanjaarden meegenomen en opgelegde rooms-katholicisme met inheemse religieuze praktijken, zoals de verering van Moeder Aarde, had meer aandacht verdiend. Gelukkig komt in deze Bolivia-Special van La Chispa daar een artikel over. Ook op de betekenis en gevolgen van de meertaligheid met Spaans en enkele tientallen inheemse talen wordt weinig ingegaan.
Het boek eindigt met een handzaam overzicht van zeven pagina’s van de belangrijkste Engels- en Spaanstalige literatuur, per deel geordend. Het heeft ook een uitgebreid personen- en zakenregister, geen overbodige luxe bij zo’n dik boek met allemaal los van elkaar ontstane teksten. Maar het is jammer dat, net als in andere delen van de prachtige serie Latin American Readers, namen van personen die weinig voorkomen in het register vaak worden weggelaten. Zo is er een artikel uit 1943, waar de samenleving van de Bolivianen en hun gedrag worden verklaard met behulp van denkbeelden van Europese psychologen als Jung en Adler en een filosoof als Nietzsche. Maar geen van die heren is via het register terug te vinden. Ook een belangrijk en zeer actueel begrip als ‘extractivisme’ ontbreekt in het register.
Als geheel is het echter een schitterend boek waarin je met veel plezier kunt lezen en tal van verrassingen tegenkomt. Soms amusant, soms tragisch, maar stap voor stap – of met een sprong – begin je iets meer te begrijpen van de diversiteit, de tegenstellingen en historische en huidige dynamiek van Bolivia.
Sinclair Thomson, Rossana Barragán, Xavier Albó, Seemin Qayum en Mark Goodale (red.), The Bolivia Reader: History, Culture, Politics. Durham-Londen: Duke University Press, 2018, 719 pag., met illustraties. ISBN 9 780-0-8223-7152-6. € 34,00.
In de serie Latin America Readers zijn tot dusverre verschenen: Argentina, Bolivia, Brazil, Chile, Colombia, Costa Rica, Cuba, Dominican Republic , Ecuador, Guatemala, Haïti, Jamaica, Mexico, Paraguay, Peru, Lima en Rio de Janeiro.
Deze bijdrage is onderdeel van de Special Bolivia april/mei 2021
