Voor het eerst sinds lange tijd is een algemeen Nederlands boek over Latijns Amerika verschenen, en dat had een mooie aanleiding. In het onderwijs komt de regio slechts mondjesmaat aan bod, maar vanaf 2017 vormt Zuid-Amerika onderdeel van het eindexamenprogramma aardrijkskunde voor vwo, en Brazilië van dat voor havo. Dat betekent dat zo’n 30.000 leerlingen per jaar – de ongeveer 30 procent die aardrijkskunde als examenvak kiezen – zich hierin zullen verdiepen. Vooral als achtergrondinformatie voor aardrijkskundeleraren, maar ook voor studenten in verschillende studierichtingen en andere geïnteresseerden, stelden de sociaalgeografen Christien Klaufus en Paul van Lindert Latijns-Amerika. Een regio in beweging samen.
Het is een mooi overzichtswerk, dat begint met twee fysisch geografische hoofdstukken over de ondergrond van het continent en het klimaat, gevolgd door hoofdstukken over politiek, bevolking en economie, platteland, steden, migratie en regionale integratie en infrastructuur. Het laatste hoofdstuk gaat over Brazilië, dat in het havo-examen centraal staat. Het is ook een soort integratiehoofdstuk, waarin veel eerder aangesneden thema’s terugkomen. Alle hoofdstukken zijn historisch-thematisch opgebouwd, met steeds een korte – vaak verrassende – paragraaf over de (pre)koloniale periode. Twaalf deskundige auteurs, van de Universiteit Utrecht en de twee Amsterdamse universiteiten, schreven de hoofdteksten. Veertien anderen leverden kaders: korte teksten met voorbeelden of uitwerkingen.
Prachtige kaartjes
Al deze geleerde auteurs – naast geografen ook antropologen, economen en historici – hebben zich ingespannen om hun enorme kennis over een thema terug te brengen tot gemiddeld zo’n 8000 woorden basistekst per hoofdstuk. Meestal zijn ze daarin redelijk geslaagd, met een leesbare mix van algemene lijnen en verhelderende voorbeelden. Er wordt ook regelmatig verwezen naar andere hoofdstukken. Vaak gaat het over de dynamiek, de snelle veranderingen. Zo lezen we al in de inleiding dat Latijns Amerika in de 20ste eeuw het snelst is verstedelijkt van alle regio’s in de wereld. Die dynamiek wordt heel helder en concreet beschreven bij de ontwikkeling van ‘informele’ zelfbouwbuurten, ondersteund door prachtige kaartjes.
De toon van de meeste hoofdstukken is dat er op verschillende gebieden vooruitgang is geboekt, maar dat er nog veel hardnekkige problemen te overwinnen zijn. Sommige stukjes lijken me helaas wat te optimistisch, zoals het kader over Lima als “stad van-nieuwe-kansen”. Voor mij boden, omdat dat mijn vak niet is, vooral de fysisch geografische hoofdstukken veel nieuws, terwijl ook stukje (pre)koloniale geschiedenis af en toe verrassend waren. Zo bleek het schaakbordpatroon van de steden niet van Spaanse, maar van prekoloniale oorsprong.
Er staat in dit boek veel interessants, veel belangrijke onderwerpen komen aan de orde. En het is prachtig uitgegeven met ruim vijftig foto’s, een veertigtal kaders, zeven tabellen en niet minder dan 57 figuren, vooral kaartjes. Met die kaarten en kaartjes laten de geografen zich van hun sterkste kant zien. Zo is er een kaartje van de Chileense hoofdstad Santiago met het inkomensniveau per wijk en de markten en supermarkten. Naarmate het inkomen stijgt, zie je steeds minder markten en meer supermarkten. Met zulke kaartjes kunnen leraren veel doen als ze met hun leerlingen met Zuid-Amerika/Brazilië aan de slag gaan. Ook veel kaders bieden daarvoor goede aanknopingspunten. Het is ook prachtig materiaal voor degenen die nu bezig zijn de informatie uit dit en andere boeken en bronnen om te zetten in voor havo- en vwo-leerlingen geschikt lesmateriaal.
Armoede
Toch heb ik in een zo breed opgezet boek dingen gemist, zoals wat meer vergelijking met andere continenten. Er worden op specifieke punten wel af en toe vergelijkingen gemaakt, maar nergens systematisch, hoewel in het vwo-programma expliciet de vergelijking met een andere macroregio wordt genoemd. Het lijkt me belangrijk dat leerlingen Latijns Amerika kunnen plaatsen in vergelijking met andere regio’s of continenten op punten als bijvoorbeeld armoede, levensverwachting, bevolkingsgroei, verstedelijking, reëel inkomen per hoofd van de bevolking, (an)alfabetisme, sociaaleconomische ongelijkheid, criminaliteit (de kans om te worden vermoord) en democratie. Als hun leraar daarbij niet helpt, zullen de meesten weinig idee hebben dat Latijns Amerika het op veel punten na Europa en Noord-Amerika het beste – of bijna het beste – doet van alle regio’s, maar bij criminaliteit en ongelijkheid het slechtste. Zulke vergelijkingen zouden prima passen in de verschillende themahoofdstukken, als korte opmerkingen in de gewone tekst en/of door aanvullingen over andere macroregio’s in tabellen. En ook in het inleidende hoofdstuk bij de tabel met kerngegevens.
Dat er weinig aandacht is voor cultuur, is gezien het vak aardrijkskunde begrijpelijk. Ernstiger is dat we nauwelijks iets lezen over de ongelijke, maar wel veranderde posities van mannen en vrouwen; het begrip gender wordt nergens genoemd. In geen van de bijna tachtig figuren, kaders en tabellen van het sociaalgeografische deel wordt hieraan speciaal aandacht besteed. Ook lezen we vrijwel niets over onderwijs. Maar het – terecht – vaak noemen van armoede kan ten onrechte de indruk wekken dat erg veel arme jongeren helemaal niet naar school gaan. Ook wordt niet aangegeven wat (extreme) armoede in Latijns Amerika betekent: gaan er mensen van de honger dood, dreigen er hongersnoden of ziet die armoede er anders uit? Soms hadden auteurs beter moeten beseffen dat ze (indirect) moesten bijdragen aan het goed én concreet informeren van leerlingen. Daarnaast wordt de belangrijke katholieke kerk zelden genoemd (behalve in een kader bij Brazilië) en is er nauwelijks aandacht voor de positie van militairen.
Weinig discussie
Terwijl allerlei onderwerpen aanleiding kunnen geven voor verschillende standpunten en discussies, worden zulke discussies – op enkele uitzonderingen na, zoals in het hoofdstuk over het platteland – zelden expliciet genoemd. Wellicht hangt dit samen met de neiging van veel sociaalgeografen om vooral ‘feitelijk’ te beschrijven, alsof er maar één selectie en ordening van de ‘feiten’ mogelijk is en die selectie en ordening niet mede zijn bepaald door interpretaties en standpunten. Zoals ook mijn opmerking hierover mede bepaald is door mijn ervaring als docent aan een lerarenopleiding maatschappijleer, waar verschillende interpretaties en opvattingen juist centraal staan. Het viel me op dat aankomende leraren aardrijkskunde, die ik ook af toe lesgaf, weinig moesten hebben van discussies over interpretaties; waarom zou je zo ‘moeilijk doen’ als de feiten duidelijk zijn?
Nog een paar zwakke punten, vermoedelijk door haastwerk en iets te weinig aandacht voor hoe vaak overbelaste leraren ondersteund kunnen worden. Er staan prachtige en vaak verhelderende foto’s in het boek, maar zonder bijschrift. Als leraar wil je natuurlijk weten: wat is dit en waar? De literatuurlijsten per hoofdstuk weerspiegelen vooral de huidige stand van de (internationale) wetenschap. Dat is prima, maar veel van die boeken zijn maar in heel weinig Nederlandse bibliotheken aanwezig. Het (ook) vermelden van toegankelijker boeken die docenten ter voorbereiding en verdieping kunnen raadplegen, was zeker nuttig geweest. Net zoals een lijstje met interessante websites, in Engels, Nederlands en Spaans. Ten slotte is het register nogal slecht. Bij sommige termen staan veel te veel pagina’s, terwijl andere ten onrechte zijn gesplitst en een aantal belangrijke begrippen ontbreekt of maar een paar keer wordt vermeld.
Hopelijk kunnen zulke puntjes worden verbeterd bij een tweede druk, die ik dit boek van harte toewens. Want we beschikken nu over een mooi overzichtwerk waar niet alleen aardrijkskundeleraren, maar ook andere belangstellenden erg blij mee zullen zijn.
Christien Klaufus en Paul van Lindert (red.), Latijns-Amerika. Een regio in beweging. Volendam: LM Publishers, 2016, ISBN 9789460224188, €29,50.
