Verhelderend boekje van Marcela López Levy over sociaaleconomisch succes, maar politieke mislukking

Vrijwel alle Argentijnen kregen het beter onder de regeringen van de links-Peronistische presidenten Néstor Kirchner (2003-2007) en zijn vrouw Cristina Fernández de Kirchner (2007-2015). Maar toch was na twaalf jaar de ontevredenheid zo groot dat eind 2015 de kandidaat van de rechtse oppositie, Mauricio Macri, nipt de presidentsverkiezingen won. Hoe valt dat te verklaren? Dat is de vraag die de in Londen werkende Argentijnse schrijfster en onderzoekster Marcela López Levy zich stelt in haar boekje Argentina under the Kirchners. The Legacy of Left Populism.

‘Gewonnen decennium’

López Levy sympathiseert duidelijk met de regeringen van de Kirchners, maar dat belet haar niet om ze ook te kritiseren. Geholpen door een boom in de grondstoffenprijzen slaagde Néstor Kirchner, een Peronistische provinciale gouverneur, erin Argentinië uit de diepe economische en politieke crisis van 2001-2002 te trekken. Daarbij kon hij profiteren van het voorwerk dat door zijn partijgenoot Duhalde al anderhalf jaar lang was gedaan. Na twee verloren decennia – in de jaren tachtig met de schuldencrisis en in de jaren negentig met de neoliberale privatiseringen, grotere ongelijkheid en uiteindelijk instorten van de economie – werd het begin van de 21e eeuw eindelijk een ‘gewonnen decennium’. Er was flinke economische groei, de werkloosheid daalde, de armste groepen profiteerden het meest, maar ook met de middengroepen en grote bedrijven ging het goed.

Argentinië loste z’n schulden bij het Internationaal Monetair Fonds (IMF) af en was daardoor niet meer gebonden aan de voorwaarden die dat instituut aan het economisch beleid stelde. De staat kreeg weer een grotere rol in de economie en een aantal privatiseringen werd teruggedraaid. De staat werd effectiever en slaagde erin meer belasting te heffen dan ooit tevoren. Mede daardoor kon er, net als veel andere Latijns-Amerikaanse landen, voor het eerst een uitkering komen voor de allerarmsten. Terwijl in het grootste deel van de wereld de inkomensongelijkheid toenam, werd die kloof in Argentinië door die uitkeringen en minder werkloosheid juist kleiner. Onder druk van mensenrechtenorganisaties werden onder Kirchner de eerder met amnestiewetten en gratieverlening gestopte processen tegen de misdadigers van de militaire dictatuur (1976-1983) hervat. Dat werd voortvarend aangepakt en leidde tot vele honderden veroordelingen met zware straffen.

Polarisatie

De Kirchners gebruikten publiekelijk wel retoriek tegen grote bedrijven, maar stelden zich in de praktijk niet principieel, maar uiterst pragmatisch op. Als inheemse groepen of omwonenden klaagden over milieuvervuiling en gezondheidsrisico’s door fabrieken, mijnen of de grootschalige sojateelt, koos de regering vrijwel steeds partij voor die bedrijven. Met Cristina Fernández had Argentinië acht jaar een vrouw als president, maar in de positie van vrouwen is onder haar bewind weinig verbeterd.

Tegen het einde van de tweede termijn van Cristina begon – mede door minder vraag naar grondstoffen uit China – het economisch wat slechter te gaan. Maar dat was niet zo ernstig dat Daniel Scioli, de bedoelde opvolger van Fernández – die na twee termijnen niet herkiesbaar was – daardoor de verkiezingen zou moeten verliezen. Toch verloor Scioli van de rechtse kandidaat Macri. Dat heeft minder te maken met economie dan met polarisatie, willekeur en wantrouwen.

Cristina’s tirades

De Kirchners voerden een in een aantal opzichten links beleid, met een populistische manier van politiek bedrijven. Daarbij stelden ze zich op als de vertegenwoordiger van het goede volk, tegenover de rijken en machtigen van het land. Die werden niet beschouwd als tegenstanders, met wie je via onderhandelingen tot een compromis kon komen, maar eerder als vijanden. Néstor was weinig soepel in de omgang, maar hield zich nog in bij aanvallen op anderen. Bij Cristina werd confronteren in plaats van overleggen de dominante regeringsstijl.

Wie niet voor Cristina was, werd ingedeeld als tegen Cristina. Zo sloot ze een deel van de bevolking (‘wij, het volk”) in, terwijl anderen (‘zij’) werden buitengesloten. Besluiten werden voorgekookt en in feite genomen in een kleine kring van vertrouwelingen. Vaak was er ook sprake van willekeur en vriendjespolitiek, zoals bij het geven van overheidsopdrachten aan ondernemers en het plaatsen van overheidsadvertenties – en dus financiële ondersteuning of juist niet – in regeringsgezinde of oppositionele media. Cristina richtte haar tirades vooral tegen kritische media en op de rechters, die wel vaak de regering met hun vonnissen steunden, maar zich soms tot Cristina’s ergernis onafhankelijk opstelden. Het is zeker positief dat de processen tegen misdadigers van de dictatuur zijn hervat, maar daaraan parallel gaande activiteiten om tot een zekere verzoening te komen, bleven achterwege. Wederzijdse haat en frustraties over de dictatuur en de processen zijn gebleven.

Afgrond

Door dit alles groeide bij grote groepen het wantrouwen tegen de regering. Dat werd versterkt door het knoeien met de officiële statistieken. Zo werden de armoede en inflatie veel lager voorgesteld dan iedereen met eigen ogen en in eigen portemonnee kon waarnemen. In zulke omstandigheden kon ook de diep gewortelde corruptie zich tegen de Kirchners keren, al was die waarschijnlijk niet groter dan onder vorige regeringen.

Scheidslijnen in de samenleving verdiepten zich tot een kloof en volgens sommigen zelfs een afgrond. Het gevolg was dat een deel van de mensen die het sociaaleconomisch beleid van de Kirchners ondersteunden, voor de rechtse kandidaat Macri stemden. Die beloofde immers een andere politieke stijl, geen polarisatie, aanpakken van corruptie en respect voor media en de rechterlijke macht.

Populistische pretenties

Maar volgens López Levy hebben de kiezers dat allemaal niet gekregen. Macri voerde meteen een keihard rechts, marktgericht sociaaleconomisch beleid, oriënteerde zich op de Verenigde Staten en verhoogde gas-, water- en elektriciteitstarieven. Werkloosheid en armoede zijn toegenomen. Ook Macri regelt veel per decreet in plaats van via wetten. Bovendien verminderde hij de civiele controle over de militairen, door de ervaringen met de dictatuur een zeer gevoelig punt. En terwijl er tal van aanklachten wegens corruptie lopen tegen Cristina en haar medestanders, geldt hetzelfde voor president Macri en zijn omgeving. De kloven in de Argentijnse samenleving zijn nog even diep, betoogt López, maar de Argentijnen zitten nu opgescheept met een regering die zich weinig gelegen laat liggen aan de noden van het grootste deel van de bevolking. Maar dat het zover is gekomen, hebben de regeringen van de Kirchners ook aan zichzelf te wijten.

Marcela López heeft een waardevol en helder boekje geschreven. Het brengt de successen en mislukkingen onder de Kirchners goed in beeld. En het is ook een waarschuwing tegen populistische pretenties en een daaraan gekoppelde politieke stijl. Veranderen daarvan is echter niet eenvoudig, want die pretenties en stijl zijn in Argentinië stevig in samenleving en cultuur verankerd.

Marcela López Levy, Argentina under the Kirchners. The Legacy of Left Populism. Londen: Latin America Bureau, 2017, 97 pag. ISBN 9781909014053, € 11,15.

Recensie geplaatst op 15-4-2017