Boeiend boek over een onbekende geschiedenis
De Ierse Elisa Lynch (1833-1886) was de geliefde, maar nooit de officiële echtgenote van Francisco Solano López, president/dictator van Paraguay. Francisco stierf in 1870 op het slagveld in de rampzalig verlopen oorlog van de Drievoudige Alliantie, waarna Elisa naar Engeland vluchtte. Over deze grotendeels onbekende en af toe mysterieuze geschiedenis schreef Willem de Bruin een boeiend boek.
Jammer dat De koningin van Paraguay. Liefde in een vergeten oorlog niet een half jaar eerder is verschenen, want dan had het zeker onderdeel uitgemaakt van onze Paraguay-special. Maar nu biedt dit boek ons de gelegenheid nogmaals aandacht te schenken aan dit onbekende land en zijn roerige en fascinerende geschiedenis. Journalist Willem de Bruin beschrijft veel meer dan alleen de avontuurlijke levensgeschiedenis van de Ierse Elisa Lynch, de ‘ongekroonde koningin’ van Paraguay. Hij vertelt het verhaal van een dictator en zijn onmogelijk te winnen oorlog, die van de Drievoudige Alliantie, de bloedigste oorlog in Latijns Amerika in de negentiende eeuw.
Wie was Elisa Lynch? Over haar jeugd is niet veel meer bekend dan dat ze in 1833 werd geboren in Charleville, niet ver van Cork. In 1850, ze was toen inmiddels met haar moeder en zus naar Frankrijk verhuisd, trad ze in het huwelijk met een Franse luitenant. Het huwelijk hield niet lang stand en Elisa belandde in Parijs, waar ze de geliefde werd van Francisco Solano López, waar het verhaal begint. Francisco was de zoon van Carlos López, president van Paraguay, en voorbestemd om zijn vader op te volgen. Hij bezocht Engeland en Frankrijk om contacten te leggen voor de bouw van stoomschepen en het aanleggen van spoorlijnen, voor het moderniseringsprogramma van zijn vader. Toen hij in 1854 terugkeerde naar Paraguay, volgde de zwangere Elisa hem enkele maanden later.
Macht en rijkdom
Een huwelijk zat er echter niet in. Francisco wilde zijn kansen op het presidentschap niet verspelen en hield Elisa zorgvuldig buiten beeld. Ze was niet welkom binnen de familie en werd door de Paraguayaanse elite met de nek aangekeken. Bovendien had Francisco al een relatie, én een zoon, die hij niet wilde opgeven. Dit alles weerhield Elisa er niet van om uit te groeien tot de machtigste en rijkste vrouw van het land.
Toen Carlos López in 1862 overleed, volgde Francisco hem op. Hij stortte zichzelf en zijn land twee jaar later in een oorlog die pas in 1870 zou eindigen toen Francisco roemloos stierf op het slagveld. De bevolking van Paraguay was gehalveerd: gedood of van honger en ziekte omgekomen. Waarom bond Francisco de strijd aan met de veel grotere buurlanden Argentinië en Brazilië? Was het alleen om Uruguay, waar Brazilië ingreep en samen met Argentinië de president dwong te vertrekken, te hulp te schieten? Of wilde hij zijn droom van een groot Paraguay, met een directe verbinding naar zee, waarmaken?
De Bruin slaagt erin de gecompliceerde geschiedenis helder uit te leggen, maar ook hij kan niet in het hoofd van deze dictator kijken. Hij kan wel een schat aan historische geschriften aan de vergetelheid ontrukken, waardoor de lezer wordt meegesleept in deze zinloze oorlog en iets begrijpt van wat de verschillende partijen bewoog. De brieven en memoires van buitenlandse gezanten, ondernemers en gelukzoekers die tegen hun wil in de oorlog verstrikt raken, en die hun aanwezigheid niet zelden met de dood moesten bekopen, geven een beeld van hoe de buitenwereld tegen López en Paraguay aankeek. Én ze belichten Elisa Lynch van verschillende kanten: de vrouw van de wereld in wier salon in Asunción je graag te gast was, maar ook de vrouw die in haar zucht naar macht en rijkdom door critici wordt gezien als de kwade genius achter haar man en de voor Paraguay desastreuze oorlog.
De Bruin legt uit dat López noch Elisa alleen verantwoordelijk zijn geweest voor de oorlog. Want het is niet uit te sluiten dat Brazilië en Argentinië na hun succesvolle bezetting van Uruguay eenzelfde staaltje in Paraguay wilden vertonen. Daarom zag López de aanval als de beste verdediging. Dat de oorlog zich maar liefst zes jaar voortsleepte, is ook niet uitsluitend op het conto van López te schrijven. Brazilië en Argentinië leken enkele malen dichtbij een overwinning, waar het dan om – achteraf beschouwd – domme foutjes of domme pech weer niet van kwam. Want het blijft vreemd dat het kleine Paraguay beide veel grotere landen zo lang weerstond.
“Voorbeeldige Nationale Held”
Dat laatste verklaart misschien mede waarom sommige Paraguese geschiedschrijvers, zoals Juan O’Leary rond de vorige eeuwwisseling, Francisco López als held afschilderden. Hij had de oorlog niet veroorzaakt maar juist tot zijn laatste snik het land verdedigd tegenover de buitenlandse agressors. López was, in de ogen van O’Leary, “de personificatie van Paraguay”. In de jaren dertig van de vorige eeuw groeide deze nationalistische visie uit tot het dominante geschiedbeeld, toen de vermoedelijke resten van López als “Voorbeeldige Nationale Held” werden overgebracht naar het eindelijk voltooide Pantheon, een gebouw waartoe hijzelf in 1863 opdracht had gegeven. Nog altijd geldt 1 maart, de Dag van de Helden, als feestdag ter nagedachtenis aan Francisco López.
López stierf op het slagveld, een verwoest land achterlatend. Elisa, die zich samen met haar jonge kinderen tot het einde vlakbij haar man bevond, overleefde en wist naar Engeland te ontkomen. In meerdere opzichten was zij een berooide vrouw. Ze verloor niet alleen haar man en twee van haar kinderen in de oorlog, maar ook haar bezittingen. Zij keerde nog één maal terug naar Paraguay om haar bezit op te eisen, wat jammerlijk mislukt. Ze overleed in 1886 in Parijs, berooid en vergeten. Maar net als voor haar geliefde volgde een zekere mate van ‘eerherstel’ toen in 1961 dictator Stroessner haar ‘naar huis’ liet halen en haar stoffelijke resten werden bijgezet in het Pantheon.
Elisa en Evita
Op de achterflap van het boek wordt een vergelijking gemaakt tussen Elisa Lynch en Evita Perón die naar mijn mening niet terecht is. Elisa was veel meer een buitenstaander dan de Argentijnse Eva Perón, die geen buitenlandse was en wel de officiële echtgenote van de president. Hoewel onduidelijk blijft wat Elisa’s werkelijke rol in de oorlog was, is zonneklaar dat zij vooral op verrijking voor haarzelf en haar kinderen uit was.
Wie was Elisa Lynch werkelijk? Historici verschillen nog altijd van mening. De Bruin vertelt in Trouw (23 september 2017) dat zijn eindoordeel genuanceerd is: “Het voert te ver om haar aan te wijzen als de kwade genius, de vrouw die López aanzette tot een gruwelijke oorlog, omdat ze droomde van een bestaan als keizerin van Zuid-Amerika…. Berekenend was Lynch wel. Ze speelde geen alles of niets, maar wedde tijdens de oorlog steeds op twee paarden, een toekomst aan de zijde van López en een zonder hem in Europa.”
Stoomschepen en spoorlijnen
Het boeiende boek is veel meer dan alleen een liefdesgeschiedenis. De Bruin onttrekt een onbekende oorlog in een onbekend land aan de vergetelheid en plaatst die in de bredere context van Zuid-Amerika in de tweede helft van de negentiende eeuw. Brazilië was toen nog een keizerrijk en de meeste landen waren nog geen vijftig jaar onafhankelijk. Dat was de tijd van stoomschepen en spoorwegen, en van een man die zijn volk in de afgrond stortte. Honderdvijftig jaar later vertellen vriendinnen in de hoofdstad Asunción mij dat zij zo van veel en lekker eten houden omdat ze eeuwig honger hebben, een gevolg van de hongersnood tijdens en na de oorlog, die aan bijna de helft van de toenmalige bevolking het leven kostte. Schattingen hierover lopen uiteen, ook omdat betrouwbare gegevens over het aantal Paraguayanen vóór de oorlog ontbreken.
Voor de lezer is het uitgebreide personenregister zeer behulpzaam. Bij het verhaal van Elisa en Francisco zijn zoveel mensen betrokken dat je regelmatig even terug moet bladeren: wie was deze man (en soms vrouw) ook alweer?
Willem de Bruin, De koningin van Paraguay. Liefde in een vergeten oorlog. Amsterdam: Atlas-Contact, 2017. 400 pag. ISBN 9789045026824, € 34,99
