Interview met Guillermo Arriaga over zijn roman Het vuur redden
‘Dit is ons leven’ zeiden gedetineerden van een Mexicaanse jeugdgevangenis tegen Guillermo Arriaga (1958). “Ze hadden mijn roman Het vuur redden gelezen en zeiden ‘jij bent in de gevangenis geweest’”, vertelt de Mexicaanse schrijver tijdens een bezoek aan Nederland.
De grap is dat Arriaga vóór zijn nieuwe roman nooit een gevangenis heeft bezocht, research deed hij evenmin. “Ik heb het geschreven op basis van kennis die ik heb opgedaan door ontmoetingen met verschillende mensen gedurende mijn leven.” Arriaga groeide op in Colonia Unidad Modelo, een rauwe volkswijk in Mexico-Stad. “Ik heb behoorlijk wat boeven gekend, in die zin ben ik wel streetwise. Vaak hebben ze interessante levensverhalen.” Hij heeft meerdere romans op zijn naam, waaronder De ontembare, en is scenarioschrijver van de filmtrilogie Amores Perros, 21 Gramms en Babel.
Het vuur redden vertelt in maar liefst 900 pagina’s het verhaal van de liefde tussen Marina en José Cuauhtemoc (JC). Het zijn twee gezichten van de Mexicaanse samenleving, waar narcogeweld, misdaad, corruptie, racisme en corrupte instituties het land en het leven van haar inwoners in hun greep houden.
“Marina is danseres en choreografe, heeft een witte huid, is getrouwd met een carrièreman met wie ze drie kinderen heeft. Hoewel JC blond haar en blauwe ogen heeft, domineert zijn inheemse bloed”, vertelt de auteur. “Hij is arm opgegroeid, opereert aan de marge van de samenleving en kreeg een Spartaanse opvoeding van zijn vader Ceferino. JC zit in de gevangenis. Hij is niet zomaar een boef. Hij zit een gevangenisstraf van vijftig jaar uit vanwege twee moorden. Zijn eigen vader stak hij in brand en hij schoot een federale politieman in koelen bloede dood. Marina en JC leren elkaar kennen als Marina de gevangenis bezoekt voor een optreden met haar dansgroep. Het is meteen duidelijk dat ze fysiek en geestelijk tot elkaar aangetrokken zijn.”
Vleermuizen
Latijns-Amerika heeft geen beste reputatie als het aankomt op het gevangeniswezen, weet Arriaga. “Sommige gevangenissen zitten zo vol, dat er gevangenen zijn die ze de vleermuizen noemen. Die wikkelen zich in een laken en bevestigen dat aan het plafond en slapen rechtop. Want alle bedden zitten vol en de vloer ook. In het verhaal lijkt gevangenisbaas Carmona aardig, maar hij is corrupt. Marina kan voor veel geld een suite huren voor haar liefdesescapades met José. Dit fenomeen bestaat echt, in Mexico, Colombia, Venezuela, Brazilië, in heel Latijns-Amerika.”
In Het vuur redden wordt hoofdpersoon José Cuauhtémoc opgesloten in een apando, een klein ondergronds gat waar amper genoeg ruimte is voor een mens. “Een rechter vroeg me ‘Hoe weet je dat er apando’s zijn?’ Hij zei dat dit hét grote geheim was van het Mexicaanse gevangenissysteem. Ik antwoordde dat ik het me had ingebeeld. Het wordt José bijna noodlottig. Stel je voor, het is superkrap, donker, om gek van te worden. Ik zou doodgaan.”
Sinds het verschijnen van zijn boek nemen mensen Arriaga mee naar gevangenissen. “Ik zit aan tafel met de zwaarste criminelen ter wereld. In Colombia sprak ik met iemand die bommen plaatste, in Brazilië praatte ik met moordenaars. Wat het meeste indruk op me maakt, zijn de jongens en meiden van een jaar of zestien, die mensen vermoorden.” Ook hier in Nederland bezocht hij een gevangenis, waar hij een workshop bijwoonde.
Breekpunt
Wat voelt u als u met gevangenen praat? “Tegenstrijdigheid: schrik, walging, aantrekkingskracht, afkeer, droefheid, wanhoop. Het is verschrikkelijk dat er mensen zijn die trots zijn dat ze politieagenten vermoorden. Vervolgens vraag ik me af of er redding voor ze is. Kunnen ze na de gevangenis nog een leven opbouwen? Ook voel ik medeleven, want ze zijn jong, het zijn kinderen. Ze vermoorden omdat iemand tegen hen zegt ‘Ik betaal je zo en zo veel als je die en die vermoordt’. Sommigen zeggen dat ze er gewoon mee doorgaan als ze uit de gevangenis komen, omdat ze goed betaald worden. Ze hebben geen opleiding, niets. Ze kennen wel het verschil tussen goed en kwaad, maar dat maakt ze niets uit. Het kan ze ook niet schelen als ze zelf vermoord worden. Als ik tegen ze zeg, ‘ze gaan jouw moeder vermoorden’, dan reageren ze ’Ai, daar had ik nog niet aan gedacht’. Sommigen hebben spijt, velen niet.”
Ondanks deze verschrikkingen is Arriaga mild. “Iedereen heeft een breekpunt, wie ben ik om te oordelen over gevangenen? Als je omringd wordt door een liefdevolle familie, dan is het moeilijker om gebroken te worden. Veel mensen hebben die liefde en (zelf)beheersing niet en die bewandelen een andere weg in het leven. Als je je bedreigt voelt, dan verlies je je (zelf)beheersing. Doorsnee mensen kunnen zich ontpoppen tot moordenaars.”
Arriaga vertelt over een traumatische gebeurtenis uit zijn eigen leven. “Toen ik tien jaar was, sloeg een 25-jarige man me bijna dood met een baseballknuppel. Pas een maand geleden ben ik erachter gekomen waarom hij dat deed. Ik riep namelijk pendejo (klootzak) tegen mijn broer, maar die man dacht dat ik het tegen zijn zus had. Ik vertelde dat verhaal hier in een Nederlandse gevangenis en toen reageerde iemand dat hem iets vergelijkbaars was overkomen. Op zijn beurt doodde hij de agressor. Híj bereikte zijn breekpunt en vermoordde iemand. Ík had mijn ouders en mijn broer die mij andere opties gaven. Dat was mijn geluk. Ik geloof dat het breekpunt afhangt van of je een familie hebt die je ook andere kanten op laat kijken. Liefde stelt je in daartoe in staat. Ik denk dat we een wereld nodig hebben waarin mensen voelen dat iedereen gelijke kansen krijgt.”
YouTuber
Voor de promotie van zijn boek reist Arriaga de wereld over. “Een privilege, maar soms wel vermoeiend, zeven vluchten, zes landen in zes dagen, tweehonderd kilometer met de auto reizen. Terwijl ik ervan houd om thuis te zijn.” Er stond een reis door Latijns-Amerika gepland, Spanje, de Verenigde Staten. “De coronapandemie gooide roet in het eten, ik deed het online. Dat was ook mooi, want het leverde me een schare nieuwe lezers op, omdat ik bijvoorbeeld door een YouTuber werd aanbevolen.”
Hij is trots op deze roman, die in Mexico in 2020 onder de titel Salvar el fuego verscheen en positief werd ontvangen. “Het vuur redden wordt gezien als een portret van Mexico, het gaat over de verschillen binnen de samenleving. Het is het meest verkochte boek gedurende anderhalf jaar. Ik heb er de Premio Alfaguara voor gekregen, de meest prestigieuze literatuurprijs van de Spaanstalige wereld. Je krijgt erkenning van een internationale vakjury, bestaande uit schrijvers, de uitgever Alfaguara en een boekhandelaar. Het is wat de Booker Prize is voor de Engelstalige wereld. Vooral voor een beginnend schrijver kan deze prijs het leven echt veranderen.”
Arriaga is een gevestigde auteur, toch kan hij de prijs goed gebruiken. “Ik heb een aardig oeuvre opgebouwd, maar het blijft lastig om op te vallen en goed te verkopen in de massa’s boeken die er jaarlijks verschijnen. Het is moeilijk om als schrijver van je literatuur te leven. Ik leef van het schrijven, dus de Alfaguara en de bijbehorende geldprijs geven me vrijheid.”
Vuile indiaan
Intellectueel gezien behoort José Cuauhtemoc tot de elite van het land, dankzij zijn kennis en ontwikkeling die zijn vader Ceferino erin heeft geramd. JC en zijn broer en zus is veel leed aangedaan, maar ze hebben ook veel kennis en kwaliteiten meegekregen. Waarom is Ceferino zoals hij is? “Omdat hij veel vernederingen heeft moeten ondergaan van de maatschappij, die hem afwees omdat hij inheems was. Hij is slachtoffer van een onderhuids racisme, dat telkens oppopt. Ook al is José Cuauhtemoc cultureel gezien erg ontwikkeld en gestudeerd, toch wijst de rijke elite hem af. Daarom draagt Ceferino die woede in zich. Daarom is hij zo streng en hard voor zijn kinderen, om er sterke mensen van te maken. Maar hij mishandelt ze.”
Lijdt Ceferino aan een minderwaardigheidscomplex? Arriaga reageert resoluut: “Nee, maar de Mexicaanse samenleving geeft hem zijn hele leven een minderwaardig gevoel. Hij is sociaal gezien mishandeld. Ik had zelf een keer problemen in het verkeer. De andere automobilist stapte uit en schold me uit voor indio, alsof het een belediging was en zo bedoelde hij het ook. Dat is belachelijk. Indio wordt gelijkgesteld met dom. De inheemse bevolking wordt gediscrimineerd, ze worden bijvoorbeeld niet toegelaten in een nachtclub, op televisie in een telenovela of in reclames. In onze huidige regering zit geen een politicus van inheemse komaf. Daarom wil Ceferino zijn kinderen tot de best opgeleide en meest ontwikkelde Mexicanen maken, zodat er geen ‘vuile indiaan’ tegen hen wordt gezegd.”
Disneyprinses
José steekt zijn vader in brand. Iedereen weet dat, hij gaat ervoor naar de gevangenis. Waarom stoort dit Marina niet? “Marina is wereldwijs, maar niet streetwise. Ze kent Amsterdam, New York, Parijs, is kosmopoliet. Le sobra mundo pero le falta calle, ‘genoeg wereld, maar te weinig straat’. Ze is naïef. Het gevaar van zo’n man die in de marge opereert, trekt haar aan. Het is als slapen met een tijger. Hoe kun je slapen met een tijger naast je? Dat veroorzaakt adrenaline bij haar. Ze heeft een kinderlijke fantasie als een Disneyprinses over hoe haar leven zich verder zal ontplooien met José. Daarom zet ze haar kinderen en huwelijk op het spel. Zij ziet een man die goed voor haar is.”
Voordat JC en Marina elkaar ontmoeten, zeggen Marina’s vrienden Héctor en Pedro al tegen hen beiden dat ze elkaar leuk zullen vinden. Hoe heeft u dat aspect van het verhaal bedacht? “Door mijn homoseksuele vrienden. Als zij een man leuk vinden die niet homoseksueel is, dan zeggen ze tegen hun vriendinnen ‘ik weet een leuke man voor je, want ik vind hem leuk’. Vaak hebben ze gelijk.”
Leeuw achter glas
Er is kritiek dat deze roman ‘weer’ over dat narcogebeuren gaat. “Begrijpelijk, mensen zijn dat een beetje beu, maar onterecht”, vindt Arriaga. “Narco is een element in het verhaal, maar niet het centrale thema. Het is een verhaal over sociale verhoudingen, over de gevangenis, over corruptie, de elite die in een bubbel leeft. Het gaat over het belang van de kunst. Het is maatschappijkritisch, over geweld, armoede, tweedeling.”
In deze roman verkent Arriaga de taal. “Ik gebruik verschillende typen taal, geleerde taal, alledaagse taal, boeventaal, veel slang. Het verhaal wordt verteld via vier verschillende stemmen, met discussies over kunst, over de liefde, geluk. Daarom is dit boek vertaald door vier personen. Lezers dachten dat de stukken van de gevangenen die in het boek staan echte teksten van gevangenen zijn. Maar ik heb ze verzonnen.”
In de gevangenis krijgt de kunst van het schrijven José in zijn greep, wanneer hij de ‘heroïne van het schrijven’ ontdekt. Wat is úw heroïne van het schrijven? “Het is het vertellen van verhalen, dat vind ik geweldig, dat wist ik al toen ik een jaar of negen was. Ik schrijf overal, achterin de taxi, in het vliegtuig. Alles op de laptop, want mijn handschrift is te slordig. Ik typ snel, dat heb ik aan school te danken, waar we op de typemachine 90 woorden per minuut moesten halen. Voor ieder woord minder kreeg je één punt aftrek.”
Hoe kwam u op de titel Het vuur redden? “Die heeft de uitgever uitgekozen, want het gaat om het redden van het meest binnenste dat je in je hebt, je essentie.” Had u zelf geen titel? “Jawel, de leeuw achter het glas. Ze zijn mooi, maar als het glas weg is…”
Guillermo Arriaga, Het vuur redden, Meridiaan Uitgevers, ISBN 9789403169371, 895 pag., €29,99, vertaling: P. Valkenet, C. Nikijuluw, A. van der Heijden, C. van den Broek, ISBN 9789493169388 (e-book, €14,99)
Later dit jaar leest u een recensie van Het vuur redden. Lees ook ons interview met Arriaga over zijn vorige roman De ontembare. Andere boeken van Arriaga zijn Nachtbuffel (2006) en De zoete geur van de dood (2004).
De foto van de auteur is van Richard Foreman. Het vuur redden is vertaald naar het Italiaans, Russisch, Frans, Duits, Nederlands, Roemeens, Chinees en Pools.
