Lange-termijn gevolgen van natuurrampen in Latijns-Amerika en hoe daarmee om te gaan
Natuurrampen bestaan niet – of althans, het worden pas rampen als er menselijke slachtoffers vallen of als menselijke activiteiten geraakt worden. Dat is, enigszins gechargeerd, de conclusie van June Carolyn Erlick, Latijns-Amerika deskundige verbonden aan Harvard University in de Verenigde Staten. Zij behandelt in Natural Disasters in Latin America and the Caribbean: Coping with Calamity de lange-termijn gevolgen van overstromingen, tropische wervelstormen, aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en ander natuurgeweld en hoe de schade beperkt gehouden kan worden.
Na de overstromingen in Zuid-Limburg in 1993 en 1995 zijn er veel maatregelen genomen om de Maas extra de ruimte te geven. Die bleken afgelopen juli goed geholpen te hebben om grote schade langs de rivier te voorkomen. Dat gold echter niet voor de stroomgebieden van Geul, Roer en kleinere beken: niemand had kunnen denken dat de Selzerbeek zomaar tot een meter hoog door de huizen van Nijswiller en andere dorpen kon lopen.
Waarom deze omweg via Limburg? Om te illustreren dat we kunnen leren van rampen en zodoende vaak kunnen voorkomen worden dat een natuurverschijnsel een volgende keer ramp wordt – al konden we dus pas achteraf zeggen dat we niet alleen ruimte voor de Maas hadden moeten creëren maar ook voor de Selzerbeek. De natuur kan altijd voor verrassingen zorgen.
Schuivende aardplaten
June Carolyn Erlick is verbonden aan de Noord-Amerikaanse Harvard Universiteit en onder meer hoofdredacteur van ReVista, het tijdschrift van die universiteit over Latijns-Amerika. Haar journalistieke achtergrond is merkbaar in het dit jaar verschenen boek Natural Disasters in Latin America and the Caribbean: Coping with Calamity. Hoewel gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek is het vlot geschreven met veel aandacht voor persoonlijke ervaringen van slachtoffers, hulpverleners en journalisten. Ook haar eigen ervaringen en leermomenten beschrijft ze, vanaf het moment dat ze als jonge journaliste haar eigen buurvrouw vergezelt naar Honduras om hulpgoederen af te leveren – een reis die haar belangstelling voor rampenbestrijding wekt.
Het boek gaat zowel over de lange-termijn impact van natuurrampen op samenlevingen als over de invloed die samenlevingen hebben op de (ernst van de) rampen. Het richt zich vooral op de het herstelproces in de breedste zin van het woord. Erlick brengt ervaringen bijeen uit het maatschappelijk middenveld en de overheid, behandelt de gevolgen van ongelijkheid en armoede en trekt lessen uit de huidige coronapandemie.
In de regio veroorzaken schuivende aardplaten regelmatig aardbevingen en er liggen tientallen vulkanen. Elk jaar trekken tropische stormen over Midden-Amerika en de Cariben en laten modderstromen en lawines hun sporen elders na. Gemiddeld krijgen 120 duizend inwoners per jaar te maken met overstromingen met vierhonderd dodelijke slachtoffers en ruim tweehonderd miljoen dollar schade aan de infrastructuur als 
gevolgen.
Daarbij komt dat in deze snel urbaniserende regio menselijk ingrijpen zoals ontbossing en excessief watergebruik voor landbouw, gecombineerd met slechte planning, wanbeheer en corruptie grote en vaak onvoorziene gevolgen kan hebben. Volgens Erlick zullen we al deze ervaringen moeten gebruiken om het hoofd te kunnen bieden aan de gevolgen van de opwarming van de aarde – en daar zou ze wel eens gelijk in kunnen hebben.
Huracán
Al sinds mensenheugenis wordt wat nu het Amerikaanse continent is, getroffen door milieugeweld. Zo komt het Spaanse woord voor orkaan, huracán, van de Taino god Huracán. De Caribische Taino associeerden Huracán met kwaad en geweld en deden hun best hem tevreden te houden. Fempellec, een precolumbiaanse heerser in de Lambayeque Vallei in Peru, ervoer wat de gevolgen van gebrek aan respect kunnen zijn: hij had een stenen godsbeeld proberen te verplaatsen met als gevolg dat het dertig dagen achter elkaar regende. Volgens zijn onderdanen had hij hun voorouders beledigd en daarom kwamen ze in opstand. Fempellec werd, vanwege zijn gebrek aan wat nu ‘goed bestuur’ genoemd zou worden, veroordeeld tot de verdrinkingsdood in de Stille Oceaan.
Vanzelfsprekend heeft de natuur ook in onze tijd invloed op wat we doen. Een natuurramp kan aanleiding zijn tot sociale maatregelen, steviger woningen voor de armen bijvoorbeeld. Een ramp kan ook corruptie veroorzaken of versterken als het voor die woningen bedoelde geld in de zakken van de rijken verdwijnt. Anderzijds kunnen de armen zich na een ramp verenigen en sociale veranderingen organiseren of afdwingen, of ze kunnen de huizen van hun gevluchte buren plunderen. Meestal zitten de reacties ergens tussen deze uitersten in.
Tegenwoordig zijn er niet alleen technisch onderbouwde voorschriften om de woede van de natuur in bedwang te houden, maar is ook een groot scala aan internationale noodhulp- en wederopbouw organisaties actief met een lange staat van dienst. En hoewel emigratie van alle tijden is, kunnen emigranten tegenwoordig eenvoudig contact houden met het gebied waar ze vandaan komen en snel inspringen als er hulp geboden moet worden. Dit gebeurt steeds vaker en ook steeds professioneler, met name in de eerste fase na een ramp.
Orkaanschade in Puerto Rico
Armen bovenmatig getroffen
Erlick beschrijft dat veel migranten in de Verenigde Staten uit de armere lagen van de bevolking van hun thuisland afkomstig zijn, vaak vertrokken na een natuurramp. Met name de armen wonen immers al gauw in minder veilige gebieden. Hun huisvesting is minder goed bestand tegen stormen. Of ze wonen in de buurt van hun weidegrond of akkers op de hellingen van een vulkaan of langs een rivier. Ook liggen arme wijken vaak op steile hellingen die kwetsbaar zijn voor aardverschuivingen, zeker als er bos gekapt is om de wijk te bouwen.
Bovendien is de infrastructuur (wegen, internetverbinding, ziekenhuizen) in de armere delen van een stad of land bijna altijd slechter dan in de rijkere delen. Hulp van voormalige buurtgenoten in het buitenland bereikt hen in de praktijk dan vaak zelfs eerder dan hulp van lokale autoriteiten die eerder geneigd zich te bekommeren om hun eigen schade of grootschalige economische belangen (vaak in handen van dezelfde autoriteiten).
Herstel
Toch hangen de mogelijkheden tot ‘herstel’ niet alleen af van de inkomsten van de getroffenen. Herstel begint feitelijk met goed bestuur ver voor een ramp toeslaat. Te denken valt aan rampenoefeningen op scholen, beschikbaarheid van evacuatieplannen, noodvoorraden in ziekenhuizen en procedures om buitenlandse hulp aan te vragen en ter plaatse te krijgen als de infrastructuur beschadigd of zelfs verdwenen is. Een goede voorbereiding is cruciaal, van zowel burgers als autoriteiten. In de woorden van Erlick: “Een ramp is wat er gebeurt als een samenleving toestaat dat dit gebeurt”.
Schade na een wervelstorm, Cuba
Tijdens een ramp kan veel schade voorkomen worden door goede en betrouwbare communicatie, snelle reactie van de autoriteiten en medewerking van de bevolking. Dat is vaak een probleem in Latijns-Amerika waar het vertrouwen in de autoriteiten traditioneel laag is. Cuba is een uitzondering, hier bestaat al sinds decennia een goed werkend en fijnmazig waarschuwings- en noodhulpsysteem tegen tropische stormen. Maar toen het land in 2019 onverwachts getroffen werd door een wervelstorm bleek het systeem daar niet op ingericht. Toch herpakten de goed georganiseerde Cubanen zich, centraal aangestuurd zoals altijd, zij het niet zo snel als na een orkaan.
De herstelfase tenslotte, is niet alleen belangrijk om de materiële schade te herstellen waarbij lering getrokken wordt uit de recente ervaringen (hogere dijken, steviger huizen enzovoort). Ook dient in deze fase aandacht besteed te worden aan psychologische schade van de bewoners van een getroffen gebied om trauma’s te voorkomen.
Geld
Klimaatverandering zal ook in deze regio leiden tot meer regen en orkanen en tegelijkertijd tot meer droogte, veranderingen in landbouw, veeteelt en visserij en dus migratiestromen. Oplossingen zijn niet altijd eenvoudig te geven. Niet alleen omdat veel oorzaken en dus ook oplossingen op wereldniveau spelen, maar ook omdat bijvoorbeeld ontbossing tot waterschaarste en hogere temperaturen leidt. Het tegengaan van ontbossing kan op haar beurt leiden tot werkloosheid en kost, op de korte termijn, geld.
Geld was ook de reden dat het centrum van Nicaragua’s hoofdstad Managua niet herbouwd werd na de desastreuze aardbeving van 1972 waarbij zesduizend doden vielen; het beschikbare geld verdween in de zakken van dictator Somoza en zijn vrienden. Voor de Nicaraguanen die toch alles al kwijt waren een reden hun angst te laten varen en zich steeds openlijker te gaan verzetten tegen de wrede dictatuur, wat uiteindelijk in 1979 leidde tot de machtsovername door de Sandinisten.
Chaos
Omayra Sánchez
Veel aandacht in het boek gaat naar Omayra Sánchez. Sánchez, toen 13 jaar oud, werd het symbool van de chaos en onmacht na de uitbarsting van de Nevado del Ruiz-vulkaan op 16 november 1985. De uitbarsting zorgde voor een dikke modderstroom die het Colombiaanse plaatsje Armero van de kaart veegde. Niet minder dan 25.000 van de 31.000 inwoners van het tot dan toe welvarende katoenstadje kwamen die dag om het leven. Omayra Sánchez zat drie dagen lang met haar benen klem in de resten van haar huis. Vastgelegd door meerdere camera’s steeg het water langzaam maar zeker letterlijk tot aan haar lippen en de hele wereld was getuige van haar laatste momenten.
Erlick beschrijft dat het meisje uiteindelijk niet alleen het slachtoffer was van gebrek aan waterpompen, chirurgen en noodprocedures. Toen de Burgerbescherming op 13 november de bevolking van Armero opdracht gaf de stad te verlaten, was de stroom uitgevallen en kon de oproep niet verspreid worden via de radio. Brandweerlieden die mensen persoonlijk aanspoorden te vertrekken kregen te horen dat de pastoor gezegd had dat ze niks te vrezen hadden en dus bleven ze waar ze waren. Ondertussen hadden de autoriteiten in hoofdstad Bogotá andere dingen aan het hoofd, een week na de bestorming van het Paleis van Justitie door guerrillabeweging M-19. Dus toen de Nevado del Ruiz uitbarstte, waren de bevolking en de hulpdiensten niet voorbereid, de procedures werkten niet en de autoriteiten reageerden veel te laat.
Dood, gewond en beschadigd
Schade in Haïti
Een ander aangrijpend voorbeeld komt uit Haïti. Naar aanleiding van de verwoestende aardbeving daar van 2010 (100.000 doden en anderhalf miljoen daklozen) schreef de Haïtiaans-Canadese romanschrijver en journalist Dany Laferrière dat je na een ramp “mensen, net als huizen, [kunt] verdelen in drie categorieën: de doden, de zwaargewonden en degenen die van binnen zwaar beschadigd zijn maar waar je dat aan de buitenkant niet goed ziet. Die laatste groep is de moeilijkste. Het lichaam gaat nog een tijdje door voordat het plotseling instort. Zonder waarschuwing. Deze mensen hebben hun schreeuwen diep van binnen verstopt.”
Na een ramp kun je nooit tevreden zijn
Een ramp voorkomen is beter dan herstelwerkzaamheden. Voorkomen dat mensen getroffen worden is beter dan slachtofferhulp. Daarom noemt Erlick een aantal activiteiten die de gevolgen van een (volgende) ramp kunnen voorkomen of verminderen. De belangrijkste daarvan zijn een goede voorbereiding van de hulpdiensten vooraf, een snelle reactie van de autoriteiten tijdens en onmiddellijk na de ramp en het betrekken van de bevolking bij de wederopbouw. Dat klinkt logisch maar de Latijns-Amerikaanse praktijk is vaak anders.
Maar dan nog: “Het probleem met een ramp is dat je nooit tevreden zult zijn: zelfs als je goed reageert is er immers nog steeds sprake van een ramp” reageert een Amerikaanse arts die betrokken was bij hulpactiviteiten in Chili na de aardbeving en daaropvolgende tsunami van 2010.
Kort samengevat, Natural Disasters in Latin America and the Caribbean is een ontzettend interessant, goed geschreven boek. June Erlick trekt lessen uit verschillende, door menselijk ingrijpen verergerde (of juist verminderde!) natuurrampen met een uitgebreid overzicht van maatregelen en acties die over de hele wereld toegepast zouden kunnen en moeten worden, zowel door autoriteiten, deskundigen en noodhulporganisaties, als door burgers. Wel is het een beetje saai opgemaakt en hier en daar wat slordig afgewerkt. Zo ontbreekt vaak de laatste i in Haïti en tsunami. Dat leidt echter niet af van de centrale boodschap: de mens is in staat om een natuurverschijnsel tot een ramp uit te laten groeien én om ons te verdedigen tegen natuurverschijnselen.
June Carolyn Erlick, Natural Disasters in Latin America and the Caribbean: Coping with Calamity, Routledge New York/Oxford 2021, ISBN 9780367265915, 166 pag., £27.99 (Paperback en eBook).
