Bloemlezing van tweehonderd jaar geschiedenis
Duke University Press heeft met de serie The Latin American Readers in de afgelopen jaren een indrukwekkende reeks bloemlezingen uitgebracht over uiteenlopende landen in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied. Vorig jaar is daar The Haiti Reader. History, Culture, Politics aan toegevoegd. De redactie is geslaagd in haar doel tweehonderd jaar Haïtiaanse geschiedenis en cultuur te introduceren bij de lezer.
Haïti haalt regelmatig het nieuws in Nederland. Maar dat we nu kunnen zeggen dat we het land en zijn inwoners kennen, of er iets van begrijpen? Iemand zei mij eens: “Na een week in Haïti schrijft een journalist een boek, na een verblijf van een maand een artikel voor een tijdschrift, na een half jaar een berichtje voor een krant, en na een jaar of langer krijgt hij geen letter meer op papier.” Dit geldt waarschijnlijk voor veel landen, maar dat doet niet af aan de waarheid die hierin schuilt. Ik heb Haïti de afgelopen twintig jaar vaak bezocht, maar of ik het land nu beter begrijp en met enig vertrouwen een analyse op papier durf te zetten?
Om te beginnen is het noodzakelijk om gebeurtenissen in de context te plaatsen. En daarvoor moet je de geschiedenis en cultuur van het land kennen. Internet helpt, maar een boek waarin een schat aan teksten vanaf het prille begin van de Haïtiaanse republiek in 1804 verzameld is, helpt nog veel beter. Vorig jaar verscheen The Haiti Reader – history, culture, politics, onder redactie van Laurent Dubois en een viertal andere Haïti-kenners. Allen zijn als professor verbonden aan een universiteit in de Verenigde Staten, met uitzondering van Nadève Ménard, die literatuur doceert aan de Université de l’État d’Haïti.
In de Verenigde Staten is het niet anders dan in Nederland. Voor veel Amerikanen wordt Haïti gekenmerkt door eindeloos herhaalde slogans en memes over extreme armoede of beelden van politieke onrust en culturele gebruiken. De redactie van The Haiti Reader wil hier iets aan doen door de presentatie van een groot aantal teksten van Haïtianen zelf. Veel van deze teksten verschenen niet eerder in het Engels en zijn nu voor het eerst vertaald en zo beschikbaar voor een veel breder publiek. Ook dit is tekenend voor Haïti: veel minder dan van omringende Caribische eilanden is Haïtiaans werk vertaald. De teksten beslaan een brede selectie van wetenschappelijk, literair en religieus werk, maar ook van liederen en politieke traktaten, volksverhalen en gedichten.
Twee breekpunten
The Haiti Reader begint en eindigt op twee breekpunten in de geschiedenis van het land: het ontstaan in 1804 van de eerste zwarte republiek op het westelijk halfrond, en de verwoestende aardbeving in 2010. In zeven hoofdstukken gaan de redactieleden door de geschiedenis, waarbij steeds een korte inleiding de context schetst, gevolgd door de teksten die kort worden toegelicht.
Het ‘probleem’ dat ik heb met anthologieën of bloemlezingen is een beetje dat ik bij zo’n korte tekst, waar een stukje van een sluier wordt opgelicht, altijd benieuwd ben naar de rest. Nu is dat wellicht ook het onderliggende doel van een bloemlezing: de interesse van de lezer opwekken zodat die zelf op zoek gaat naar meer. En daarvoor biedt The Haiti Reader alle mogelijkheid. Niet alleen door de boeiende teksten, maar ook door de gedegen bronverwijzing én door het uitgebreide overzicht met suggesties voor verder lezen en kijken (ook films worden genoemd). Het voordeel van dit laatste overzicht is dat hierin met name Engelstalige literatuur en films zijn opgenomen, waardoor het doel van het boek, de lezer kennis laten maken met Haïti in al zijn facetten, overeind blijft staan.
Cacos
Michel Soukar
Naast de bronverwijzing en suggesties voor verder lezen heeft The Haiti Reader ook een uitgebreide index. Heel behulpzaam wanneer je een naam of begrip wilt opzoeken om een artikel beter te begrijpen. Zoals onlangs een redactioneel in de Haïtiaanse krant Le Nouvelliste. Hierin werd de historicus en schrijver Michel Soukar aangehaald, die een vergelijking maakte tussen de huidige crisis in Haïti en de situatie honderd jaar geleden. Hij vergeleek de gewapende bendes die met name de hoofdstad Port-au-Prince terroriseren, met de cacos aan de vooravond van de Amerikaanse bezetting. Cacos?
Oorspronkelijk waren cacos weggelopen slaven die gewapende milities vormden en vrijheidsstrijders werden. Maar dat speelde een eeuw vóór de Amerikaanse bezetting. The Haiti Reader wijdt een heel hoofdstuk aan die bezetting, die duurde van 1915 tot 1934. In die tijd hadden boeren zich verenigd om hun rechten te verdedigen tegenover de groeiende invloed van (buitenlandse) ondernemingen die grote plantages opzetten en zich de grond van kleine boeren toeëigenden. Dit laatste met instemming van de regering. De boeren noemden zich cacos, naar de vrijheidsstrijders van een eeuw eerder.
De kruisiging van Charlemagne
Nadat de Amerikanen Haïti bezet hadden, werd het doel van de beweging de bevrijding van het land. Charlemagne Péralte, vóór de Amerikaanse invasie generaal in het Haïtiaanse leger, sloot zich aan bij de Caco-beweging en klom snel op tot een van de hoogste leiders. Op 31 oktober 1919 werd hij door Amerikaanse mariniers gedood. Zijn lichaam werd naar Cap Haïtien, in het noorden van Haïti, gebracht en daar aan de bevolking getoond als afschrikwekkend voorbeeld. De Amerikanen 
bereikten echter het tegenovergestelde, toen een van hen een foto van het lichaam maakte. Hierop leek Péralte op een afbeelding van Christus aan het kruis. Het werd een iconische foto, waarop de Haïtiaanse schilder Philomé Obin in 1970 een schilderij baseerde, getiteld De kruisiging van Charlemagne Péralte voor de vrijheid. Het schilderij hangt in het Milwaukee Art Museum, een afdruk van de foto is te vinden in het kunstmuseum van Fort Lauderdale.
In de Reader staan illustraties van de foto en van het schilderij. Ook bevat het boek fragmenten van brieven die de moeder van Péralte aan haar zoon schreef en die een inkijkje geven in het verzet door de gecodeerde informatie die ze haar zoon hierover geeft. Van haar zoon is bekend dat hij een uitstekende opleiding had gekregen, maar dat moet voor de moeder ook gegolden hebben, interessant, zeker in die tijd!
Vieze deur
Marie-Claire Emmanuel, de moeder van Péralte, is niet de enige vrouw die in The Haiti Reader aan het woord komt. Naast internationaal bekende vrouwen, zoals de auteurs Edwidge Danticat en Kettly Mars (beiden ook vertaald in het Nederlands), trekken twee fragmenten van feministen uit de eerste helft van de vorige eeuw de aandacht. Madeleine Sylvain Bouchereau
Madeleine Sylvain Bouchereau
leefde van 1905 tot 1970. Ze was een belangrijke feministe en een voorvechtster van openbaar onderwijs voor meisjes en vrouwen. In 1934 was ze een van de oprichtsters van de Ligue Féminine d’Action Sociale (Vrouwenliga van Sociale Actie), die als de voorloper kan worden beschouwd van hedendaagse vrouwenorganisaties. Zo tonen verschillende recente wetsvoorstellen een opmerkelijke gelijkenis met de voorstellen van de Liga in de jaren vijftig.
De Liga gaf een eigen krant uit, Les voix des Femmes (Vrouwenstemmen), die in 1947 voor het eerst na vier jaar weer verscheen. Het fragment dat The Haiti Reader heeft uitgekozen is getiteld “Nous Revoici” (We zijn er weer). Madeleine Sylvain richt het woord tot haar mannelijke collega’s bij de pers en daagt hen uit om vrouwen te beschouwen als een waardevol element binnen de intellectuele Haïtiaanse gemeenschap. Vrouwen kunnen een bijdrage leveren aan de noodzakelijke discussie over democratie in het land. De strijd van de Liga leidt er onder meer toe dat gelijk onderwijs en volledig stemrecht in 1950 wordt bereikt.
Een tweede tekst is van Marie-Thérèse Colimon-Hall, ook lid van de Vrouwenliga. In 1950 spreekt ze tijdens het Eerste Congres van Haïtiaanse Vrouwen en legt in haar speech de nadruk op het belang voor jonge vrouwen van toegang tot economische en politieke macht. “We eisen de emancipatie van de jonge vrouw, want jonge vrouwen zijn de vitale krachten
Marie Thérèse Colimon-Hall
van het land en de reserves voor de toekomst.” Ze schetst een levendig beeld van die toekomst: “Er zullen meer leraressen zijn die niet bang zijn voor het oerwoud of voor verafgelegen dorpen wanneer het erom gaat om het licht te brengen. Er zullen meer vrouwelijke advocaten zijn die niet geïntimideerd raken door een blik vanuit een menigte van duizenden als het gaat om de overwinning van gerechtigheid. Er zullen meer sociaal werksters zijn die hun werk met zoveel voldoening doen dat een vieze deur hen niet kan tegenhouden wanneer het een kwestie is van aankloppen om kennis en welzijn te brengen.”
Building back better
The Haiti Reader bevat nog veel meer van dergelijke parels. In ruim vijfhonderd pagina’s wordt veel verteld en aangestipt. Het is aan de lezer om verder op onderzoek te gaan. De Reader biedt meer dan voldoende aanknopingspunten. De bloemlezing eindigt met enkele fragmenten uit het boek “Refonder Haïti?” (Haïti hervormen?), dat een jaar na de verwoestende aardbeving van januari 2010 verscheen.
Na de aardbeving werd met name onder buitenlandse hulpverleners de leus “Building back better” (beter terugbouwen) populair wanneer het ging om allerhande projecten die erop gericht waren de Haïtianen een deel van hun leven terug te geven. Er zou niet zomaar gebouwd worden, maar beter, want aardbeving bestendig en van betere kwaliteit dan de oorspronkelijke schamele woningen. Dat is niet gelukt, maar kort na de aardbeving overheerste een zekere hoop, ook bij veel Haïtianen, dat deze vreselijke ramp wellicht de mogelijkheid bood opnieuw te beginnen. Refonder Haïti? bevat artikelen van Haïtianen die hun verwachtingen, hoop en ideeën voor de toekomst verwoordden. Zij leverden een bijdrage aan het debat over hoe het verder moest met het land. De vragen waren legio: Hoe hervormen? Wat herbouwen? Voor wie? Waarom?
Uit het moeras
Pierre Buteau, een van de redactieleden van Refonder Haïti?, vraagt zich af wat er hervormd moet worden. En hoe het komt dat andere landen die geleden hebben onder een dictatuur hier sneller en beter doorheen gekomen zijn dan Haïti? Duitsland, Italië en Spanje verschillen misschien te veel van Haïti. “… maar landen die qua sociale structuur dicht bij ons staan, zoals de Dominicaanse Republiek en Paraguay, zijn meer succesvol geweest in het te boven komen van een totalitaire staat, dankzij een democratische transitie die dichter bij hun persoonlijkheid stond.” Buteau verwijt de Haïtiaanse autoriteiten, bijgestaan 
door hun buitenlandse partners, dat ze het land na de val van Duvalier compleet wilden veranderen. In plaats van gebruik te maken van structuren die bestonden vóór het tijdperk Duvalier, kreeg de bevolking een nieuw juridisch systeem opgedrongen. “Door een extreem ingewikkelde grondwet waar het de toepassing betreft en nieuwe regels die slecht aansloten bij het sociologische universum van dit land, leverden ze een bijdrage aan de uitschakeling van een zwakke staat, en stelden die staat buiten werking en niet in staat zijn belangrijkste rol te vervullen, namelijk het bewaren van de eenheid van de bevolking.”
Dit zou ook gisteren geschreven kunnen zijn. De “extreem ingewikkelde grondwet” en een regering die het parlement, en daarmee zichzelf, buiten werking heeft gesteld zijn tragisch genoeg kenmerken van de huidige situatie in Haïti. Toch, met mensen als Buteau en de medeauteurs van Refonder Haïti?, en de voorbeelden uit het verleden die te vinden zijn in The Haiti Reader, moet het Haïtiaanse volk in staat zijn zichzelf uit het moeras te trekken. Buteau eindigt zijn artikel met de wens dat de Verenigde Naties gaan luisteren naar het Haïtiaanse volk en de historische en antropologische realiteit van het land gaan waarderen, en hen helpen die ineenstortende staat te herbouwen. “Alleen dan zal het proces van sociale afbraak en de neergaande spiraal kunnen worden gestopt. Er is nog tijd.”
Laurent Dubois, Kaiama L. Glover, Nadève Ménard, Millery Polyné, and Chantalle F. Verna, editors, The Haiti Reader, History, Culture, Politics, Durham and London: Duke University Press 2020. 529 pag. ISBN 9781478006770 (paperback), ISBN 9781478006709 (ebook)
Lees ook onze recensie van The Bolivia Reader
