Debuutroman van Lorena Salazar Masso over moederschap en geworteld zijn
Een alleenstaande moeder vaart met haar vijfjarige zoontje een rivier af naar Bellavista, waar de vrouw jaren woonde. Wat maakt een vrouw tot een moeder? En waar is iemand geworteld? Deze vragen onderzoekt de Colombiaanse Lorena Salazar Masso (1991) in haar debuutroman De rivier is een wond vol vissen.
De vrouw heeft de jongen niet gebaard, maar is wel zijn moeder. Zij is wit, hij is zwart. Ze zijn onderweg naar de biologische moeder, Gina. Daarom is deze onvermijdelijke reis het moeilijkste wat ze ooit gedaan heeft. Terwijl de jongen beseft niet wat er gaande is, is de vrouw bang haar zoon kwijt te raken.
Plaats van handeling is de Atrato. Deze machtige rivier loopt door de Colombiaanse jungle, van Quibdó naar de Caribische zee. We zitten in het noordwestelijke departement Chocó, een van Colombia ‘s meest vergeten regio’s. Het is een geïsoleerd gebied zonder stromend water, scholen of infrastructuur. Dorpen zijn per boot bereikbaar, de rivier is de ‘snelweg’ van het gebied, waar het Colombiaanse conflict het leven nog moeilijker maakt dan het al is. Er woont vooral Afro-Colombiaanse en inheemse bevolking.
Rivierfamilie
Het is een vermoeiende reis. De vrouw en de jongen zijn met andere reizigers dagenlang onderweg in een gemotoriseerde kano. Salazar Masso schetst een wereld van buitenboordmotoren, stinkende zwemvesten, een capabele stuurvrouw en een bootjongen met de karakteristieke naam Amable. Onderweg meren ze aan in gehuchten. De hitte, de natuur en de rivier zijn overweldigend.
Wat de auteur goed invoelbaar maakt, zijn de microkosmos en vertrouwelijkheid die onderweg ontstaan tussen passagiers, een soort ‘rivierfamillie’. Deze mensen “vormen deel van je toekomst, herinneringen”, want je deelt – voor even – het bestaan met elkaar. Zo vertelt de vrouw haar levensverhaal aan Carmen Emilia, een mooie, zwarte vrouw met “borsten waarmee ze een hele school zou kunnen voeden”, over het moment dat de jongen als baby in haar leven kwam en over de biologische moeder.
De lezer wordt ondergedompeld in de leefwereld van de Atratobewoners, waar de passagiers overnachten. De gastvrijheid is enorm, ondanks de armoede.
Litteken
Rivieren spelen een belangrijke rol in de Colombiaanse geschiedenis. De Atrato is een communicatiemiddel, bron van leven en een personage in het verhaal. “De rivier wast kleren, geeft te eten, draagt kinderen, baadt vrouwen, verbergt doden.” De rivier is ook stille getuige van geweld en burgeroorlogen, waarbij talloze doden in het stromende water zijn gedumpt. Tel daarbij op ongelijkheid, racisme en onrecht en je hebt een wond die nog altijd open is. Vandaar de titel, in het Spaans Esta herida llena de peces.
Salazar Masso onderzoekt moederschap met deze roman. “Geen moeder hebben is soms hetzelfde als er wel een hebben. Een moeder is iets wat pijn doet. Ze is een wond en litteken.” Met alle liefde van de wereld zorgt ze voor de jongen, maar hoe lang heeft hij háár nog nodig? “Een moeder is elk moment bang haar kind kwijt te raken en ik ben twee keer zo bang omdat hij niet van mij is.” Of is ouderschap sowieso een illusie? “Kinderen zijn meer van de rivier dan van hun moeders.” Een vader (van de jongen) is niet in beeld, Colombia is “een land van in de steek gelaten moeders”.
Ontknoping
De auteur stipt verder de strakke rol aan die de maatschappij vrouwen toebedeelt. “Naar de buitenwereld toe is het mooi weer spelen. Biologische moeders zeggen dat er niets groters bestaat, de ervaringen van de rest van de mensheid kunnen er niet aan tippen, zijn er klein en onbeduidend bij. Orkesten van net bevallen heksen zweren dat een vrouw die geen kinderen heeft gekregen niet weet wat pijn is, niet weet wat volhouden is, dat zo’n arme vrouw niet compleet is.”
De jongen vraagt aan de vrouw “waarom ben ik zwart en jij wit?” “Je hebt twee mama’s, een wit en een zwart”, legt ze uit. Het thema van afkomst is constant aanwezig in het verhaal. De auteur besteedt aandacht aan de zwarte, Afro-Colombiaanse vrouwen, vanwege hun kracht en onafhankelijkheid, hun ritme en orale traditie van liederen. Het vlechten van haar is een handeling van vertrouwen en intimiteit.
De auteur verhuisde met haar ouders op haar negende van Medellín naar Quibdó, waar ze woonde tot ze in Medellín ging studeren. Ze is zelf geen moeder, maar verplaatste zich bij het schrijven in haar eigen moeder, die uit Chocó komt. Voor de lezer is het de vraag of de vrouw de biologische moeder van de jongen zal vinden? Wat zou dat betekenen voor de jongen, voor de twee vrouwen? Salazar Masso verweeft de ontknoping van het verhaal met een schokkende gebeurtenis uit de recente Colombiaanse geschiedenis.
Pineut
Voor deze debuutroman ontving Salazar Masso lovende kritieken. Recensies roemen haar poëtische schrijfstijl, gebruik van metaforen. Mijn punt(je) van kritiek is dat de manier waarop ze thema’s als identiteit van zwarte vrouwen, de achtergestelde positie van Chocó en racisme in het verhaal verwerkt. De onderwerpen komen aan bod, maar de samenhang ontbreekt soms. Toch staat dit ‘mankement’ het verhaal niet in de weg. Daarvoor is het universele verhaal – de band tussen moeder en kind, geworteld zijn in een plek – en de reis die ze maken te spannend.
Daarnaast weeft ze het Colombiaanse conflict er subtiel doorheen. De echo van de oorlog is voelbaar. Niet bij name genoemde strijdende partijen worden aangeduid als “die lui”. Wie zijn het, guerrilla, paramilitairen of regeringsleger? Het maakt weinig uit, de lokale bevolking is de pineut. “Waar ik maar niet achter kom, is hoe ik hem moet uitleggen waarom een man een wapen draagt”, verzucht de vrouw. De Atratorivier is stille getuige van alle ellende, “de rivier: deze wond vol vissen.”
Salazar Masso schreef een mooie roman over een fysieke en een geestelijke reis in een moeilijke wereld. Ze brengt een achtergesteld gebied onder de aandacht en klaagt zo de situatie aan waarin Chocó verkeert. Het boek leent zich ongetwijfeld voor een mooie verfilming.
Lorena Salazar Masso, fotograaf Carlos Andrés Valencia
Lorena Salazar Masso, De rivier is een wond vol vissen, Uitgeverij Signatuur, Amsterdam, 2022, ISBN 9789056727338, 181 pag., €24,99, vertaling: Irene van de Mheen
Deze debuutroman van Salazar Masso is in tien talen vertaald. Lees ook ons interview met Lorena Salazar Masso: Verhalen vertellen vanaf een geleende plek
Lees ook onze recensie van Magical Realism for Non-Believers. A Memoir of Finding Family van Anika Fajardo
