Verhalen over geweld en verzoening in Colombia
Vrede op aarde. Komt deze kerstwens eindelijk uit in Colombia? De vredesonderhandelingen tussen regeringsvertegenwoordigers en FARC-onderhandelaars in Cuba zijn in volle gang. Onder toeziend oog van de Cubaanse president Raúl Castro drukten ze elkaar gekleed in witte bloezen de hand. De foto ging de wereld over en de verwachtingen zijn voorzichtig gespannen.
Wat is het effect van langdurig geweld op mensen, op een maatschappij? Die vraag stelt theoloog en ethicus Henk Vijver (1949) zich in De kolonel krijgt eindelijk post. Hij onderzoekt het conflict en de mogelijkheden tot verzoening, vanuit de basisgedachte dat het mógelijk is om de geweldspiraal te doorbreken. Vijver stelt dat onderhandelen met FARC dé kans op vrede is, omdat praten de énige manier is om erger te voorkomen.
Vanaf 2012 verbleef Vijver in Colombia, waar hij deelnam aan het project ‘Geloven in verzoening’, een initiatief van de Colombiaanse Mennonietenkerk en universiteiten. Hij trok regelmatig het land in en sprak met slachtoffers van geweld en nabestaanden. Zijn boek is een bezinning op het vredes- en verzoeningsvraagstuk in Colombia. Hij belicht de achtergronden van de oorlog en vraagt Colombianen wat ze denken over de weg naar vrede.
Emoties
Volgens Vijver is de grootste bedreiging voor het vredesproces de irreële verwachting dat er met een definitief vredesakkoord ineens een spectaculaire verandering zal zijn, in plaats van kleine stapjes vooruit. De uitdaging ligt in het oplossen van geschillen zonder geweld. Daarnaast vormen bitterheid en cynisme, emoties die in Colombia veel voorkomen, een slechte basis voor een democratie en rechtvaardige samenleving. Daarvoor is vertrouwen in de politiek nodig, maar dat ontbreekt juist. Corruptie en bedrog zijn verschrikkelijk, de afstand tussen burger en overheid is enorm.
Het probleem met vrijwel alle partijen in het conflict (guerrillabeweging FARC, drugskartels, staatsleger en paramilitairen) is dat hun ideologie, motivatie en identiteit vaak verwaterd zijn. Ook hebben de partijen met elkaar gemeen dat ze geweld als geoorloofd middel zien, met vooral burgerslachtoffers tot gevolg. Geweld wordt gezien als oplossing, maar is juist het probleem.
Vijver trekt vergelijkingen met hoe Europa na de Tweede Wereldoorlog en Zuid-Afrika na de apartheid met het gewelddadige verleden zijn omgegaan. Geweld lijkt diep verankerd in Colombia. Ook in het land zelf is er debat over waar het geweld vandaan komt. Is het een politiek of cultureel probleem? Kritische denkers die stellen dat het geweld niet alleen probleem is van gewapende groepen, maar van de hele Colombiaanse samenleving, roepen heftige emoties op.
Ook gaat Vijver te rade bij de bijbel en de Colombiaanse literatuur. Hij ziet de Colombiaanse literatuur als een bron van hoop voor de toekomst, die ons leert anders te kijken, denken en handelen. Vijver is een belezen man en draagt mooie en toepasselijke voorbeelden aan. Dat blijkt ook uit de titel van het boek, die verwijst naar De kolonel krijgt geen post van Gabriel García Márquez.
Messiaanse pretentie
Vijver hanteert een treffende definitie van politiek, namelijk: mensen met onderlinge verschillen, aanvaarden een set van regels en gehoorzamen daaraan. Beste vrienden hoeven ze daarvoor niet te worden. In die lijn moet de guerrilla dus stoppen met geweld en de wetten erkennen, en de regering moet die wetten eerlijk handhaven en de veiligheid garanderen voor een kritische oppositie. Ook hier moeten we kleine stapjes vooruitgang waarderen, waarschuwt Vijver, de totale gouden oplossing bestaat niet.
In politici heeft Vijver weinig vertrouwen. Te veel menen ze de waarheid in pacht te hebben. Met hun zwart-wit-wereldbeeld laten ze geen ruimte voor andersdenkenden, wat leidt tot onverdraagzaamheid. Complicerende factoren zijn onverschilligheid, lafhartig zwijgen en angst, die verlammend werken. Vijver haalt Kroniek van een aangekondigde dood van García Márquez aan, waarin iedereen weet dat een moord in de lucht hangt, maar niemand die verhindert. Deze roman is de parabel van Colombia. Niemand doet iets, en de kerk al helemaal niet. Vijver velt een hard oordeel over de kerk, die de boodschap van verlossing predikt maar in de praktijk tegen de onderdrukkende machthebbers aanschurkt.
In de jaren zestig en zeventig ontstonden in Latijns Amerika revolutionaire bewegingen die de samenleving willen veranderen. In die tijd van hoop op verandering werd na de Latijns-Amerikaanse bisschoppenconferentie in Medellín in 1968 de bevrijdingstheologie geboren, waarin de kerk haar maatschappelijke verantwoordelijkheid beseft en priesters zich bekommeren om armen en verdrukten. Vijver plaatst kanttekeningen en verwijt bevrijdingstheologen naïviteit, fanatisme en onverdraagzaamheid. Ze geloven dat een compleet andere, volledig rechtvaardige samenleving zonder armoede en honger mogelijk is en dat die door de mens gemaakt kan worden. Revolutie wordt zo een christelijke opdracht, en die werkt geweld in de hand, waardoor het geloof in de langzame methoden van de democratie wordt ondermijnd.
Eenzelfde misplaatste, messiaanse pretentie valt te bespeuren bij de gewapende groepen. Ook die denken in moreel opzicht verheven te zijn en dat rechtvaardigt in hun ogen radicale middelen. Vijver pleit daarom voor realistische politiek, in plaats van utopische en revolutionaire projecten.
Vrouwen
In ieder tweede hoofdstuk doet Vijver verslag van ontmoetingen met mensen in het land, die het geweld aan den lijve hebben ondervonden of nabestaanden zijn van hen die het niet kunnen navertellen. De persoonlijke getuigenissen verweeft hij met het bijbelse verhaal van Jakob en Esau, de tweelingbroers bij wie het eerstgeboorterecht tweespalt zaait. De verhalen die Vijver hoort zijn vol pijn. Mensen die hun geliefde hebben verloren. Vijver werpt vragen op. Kun je gedenken zonder het verleden in stand te houden en steeds op nieuw de pijn te voelen? Is het mogelijk om dit verdriet te verwerken? Vergeving en verzoening zijn praktische zaken: je moet het doen. Daarbij is reparatie van aangerichte schade een onderdeel van verzoening. Aan gebeurde zaken kun je niets veranderen, wel aan hoe je ermee omgaat. In het dorpje Trujillo is het verboden te vergeten. Herinnering is essentieel, meent Vijver, want het is een uiting van verzet tegen geweld en straffeloosheid. Gedenken betekent erkenning van wat er gebeurd is.
Een baken van hoop zijn de vrouwen, die sterk zijn en het voortouw nemen. En van de rijkdom, schoonheid en diversiteit van hun land mogen de Colombianen zich best meer bewust worden.
De kolonel krijgt eindelijk post is een bijzonder boek. Nergens pretendeert Vijver de waarheid in pacht te hebben; de lezer herkent in hem een bescheiden en wijs observator die met rust, afstand en betrokkenheid aanschouwt.
Henk Vijver, De kolonel krijgt eindelijk post. Verhalen over geweld en verzoening in Colombia, Uitgeverij Skandalon, Vught, 2015, ISBN 9789492183026, 176 pag., €16,95
