Al in 1932 schreef dichteres – en latere Nobelprijswinnares – Gabriela Mistral dat Chili eens een vrouw tot president zou kiezen. Vrouwen kregen pas in 1949 kiesrecht, maar driekwart eeuw nadat Mistral dit schreef, werd Michelle Bachelet tot president gekozen. Deze uitspraak van Mistral staat in een van de ruim honderd teksten uit The Chile Reader, samengesteld door vier in Chili gespecialiseerde historici uit de Verenigde Staten.
De teksten zijn gevarieerd: reisverslagen, dagboeken, krantenartikelen, politieke manifesten, brieven, interviews, getuigenissen, toespraken, rapporten, fragmenten uit boeken, gedichten en liederen. Ook foto’s en cartoons zijn als bronnen opgenomen. We komen natuurlijk Allende tegen met zijn beroemde laatste toespraak als president bij de staatsgreep van 1973, maar ook als minister die in 1939 rapporteert over de beroerde medisch-sociale situatie.
Weeshuis
Veel teksten zijn echter minder bekend en zorgvuldig bijeengezocht en geselecteerd. Zo lezen we van Darwin over de ellendige omstandigheden van mijnwerkers, aanwijzingen voor grootgrondbezitters hoe ze hun personeel moeten behandelen, klachten van landarbeiders over uitbuiting, dramatische briefjes van moeders die hun kinderen bij een weeshuis afleveren en getuigenissen van onder Pinochet gemartelde vrouwen. Er is ook een stukje over de belangrijkste bijdrage van Chili aan de Spaanse taal met het woord huevón (klootzak) en de variaties daarop. Vaak staan teksten met verschillende opvattingen tegenover elkaar, zoals over slavernij, de effecten van de militaire dictatuur en de interpretatie van de Chileense geschiedenis. Bijna 90 procent van de teksten is speciaal in het Engels vertaald.
In acht delen komt de hele geschiedenis van het huidige gebied van Chili langs, beginnend voor de komst van de Spanjaarden. Een uitstekende algemene inleiding gaat in op de al dan niet vermeende uitzonderingspositie van Chili in Latijns Amerika. Het spitst zich toe op spanningen tussen economische groei en (on)gelijkheid; autoritaire en democratische wegen; wel of geen homogene natie; isolement of deelname aan wijdere wereld. Ieder deel begint met een aparte inleiding om de teksten in hun context te plaatsen. Ook wordt ieder document kort toegelicht. De eerste helft van het boek gaat tot 1964, toen de christendemocratische president Frei met landhervormingen voorzichtig aan de gevestigde orde ging morrelen. In de tweede helft komen de Chileense weg naar het socialisme van Allende (1970-1973), de militaire dictatuur (1973-1990) en de nieuwe democratie daarna uitvoerig aan bod.
De reader laat vrijwel geen aspect van de Chileense geschiedenis en samenleving onbesproken. Ik miste alleen de sterke opkomst van evangelische kerken, zoals de Pinkstergemeenten. Er zijn opvallend veel teksten over man-vrouwverhoudingen, zoals echtscheiding en abortus, en over de oorspronkelijke bewoners van het land, de Mapuche-indianen. Als zo’n boek voor 1990 was gepubliceerd, zouden deze onderwerpen veel minder aandacht hebben gekregen.
Modern en conservatief
De redacteuren zijn duidelijk betrokken bij Chili. Een van hen, Peter Winn, woonde tijdens de regering-Allende in Chili. Hij maakte de staatsgreep mee en schreef een fascinerend boek over een door de arbeiders overgenomen textielfabriek. De redacteuren hebben geen behoefte om zaken mooi voor te stellen. Uit meerdere teksten blijkt dat er veel mis was en nog steeds is en tegenstrijdigheden krijgen veel aandacht. Zo bespreekt historicus Alfredo Jocelyn-Holt hoe het huidige Chili tegelijk zo conservatief en zo modern kan zijn.
Het boek bevat in acht pagina’s de beste literatuurlijst over Chili die ik ooit heb gezien. Daarna volgt het enige zwakke punt, het register. Tal van onderwerpen en personen die aan bod komen, maar vaak niet uit de titels van de teksten zijn af te leiden, zijn daarin niet opgenomen. Hopelijk wordt dat in een tweede druk verbeterd. Soms denk je: wat jammer dat ik dit niet in het Spaans kan lezen, dan zou het nog beter en directer overkomen. Maar het is natuurlijk geweldig dat dit nu allemaal in het Engels in één boek staat. Dit is een voortreffelijk boek, een absolute aanrader voor wie nog weinig van Chili weet én voor wie daar al lang mee bezig is. Voor een hele redelijke prijs word je urenlang geboeid door al die fragmenten die samen een tegenstrijdig geheel vormen.
Elizabeth Quay Hutchison, Thomas Miller Klubock, Nara B. Milanich en Peter Winn (red), The Chile Reader. History, Culture, Society. Durham-Londen: Duke University Press, 2014, 629 pag., ISBN 978-0-8223-5360-7, € 30,95
