Sociale uitbarsting en nieuwe grondwet in Chili
Op tweede kerstdag zag ik in een bioscoop met slechts zeven bezoekers de indrukwekkende documentaire Mi país imaginario (Mijn denkbeeldige land) van de Chileen Patricio Guzmán. Deze regisseur had tijdens de Chileense weg naar het socialisme van president Salvador Allende (1970-1973) een – door militairen in bloed gesmoorde – revolutie meegemaakt. Hij had niet gedacht daar nog eens een revolutie te beleven, tot eind 2019 bij de ‘sociale uitbarsting’ diepe onvrede over ongelijkheid en perspectiefloosheid naar buiten kwam.
Jongeren vochten met de politie terwijl anderen massaal – soms wel een miljoen – vreedzaam demonstreerden. Maar anders dan tijdens Allende zonder politieke partijen en duidelijke leiders. Guzmán legde dat vast en interviewde ook bij de acties betrokken vrouwen. Op 8 maart 2020, internationale vrouwendag, liep ik zelf mee in zo’n massale, kleurrijke, vrolijke en optimistische demonstratie, vlak voor de coronapandemie.
Campagnegeld en nepnieuws
Toen was de sfeer optimistisch. Zo eindigde ook de film van Guzmán met de overwinningstoespraak van de radicaal linkse jonge presidentskandidaat Gabriel Boric in december 2021. Hij had zijn extreemrechtse tegenstander José Antonio Kast overtuigend verslagen. Een mooi slot van de film, maar het gaf mij een ongemakkelijk gevoel. Zitten we niet weer met een mislukte revolutie? Eind 2021 leefde het idee dat de Chilenen in 2022 een nieuwe grondwet zouden goedkeuren, ontworpen door een door de bevolking gekozen Grondwetgevende Vergadering. Het zou ongeveer de meest progressieve grondwet ter wereld worden op ecologisch en sociaal gebied, met grote aandacht voor de rechten van vrouwen en oorspronkelijke bewoners. De oude autoritaire en neoliberale nog van dictator Pinochet geërfde grondwet zou definitief bij het oud vuil kunnen.
Het liep heel anders. Door onder andere veel campagnegeld en nepnieuws op sociale media door de rechtse tegenstanders van de nieuwe grondwet en een zwakke campagne van voorstanders werd het grondwetsvoorstel op 4 september 2022 met 62 tegen 38 procent van de stemmen verworpen. In de film van Guzmán noemde een geïnterviewde vrouw dat het ergste wat zou kunnen gebeuren.
De teleurstelling van de voorstanders was groot. Na bijna drie jaar had de sociale uitbarsting nog geen concreet resultaat opgeleverd. Ook ik vond het rampzalig en keek met verbazing, maar ook enige bewondering hoe sommige politici, zoals president Boric, zich meteen inzetten om toch tot een nieuwe grondwet te komen. Op 20 september 2022, twee weken na de volksstemming, sprak Boric in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties: “Als president van Chili ben ik overtuigd dat Chili op korte termijn een democratisch ontworpen grondwet zal hebben die ons voldoening schenkt en waar we trots op zijn, die de bijdragen van alle sectoren bijeenbrengt en in staat is de wensen van rechtvaardigheid en vrijheid te weerspiegelen.”
Brandjes blussen
Maar dat valt niet mee. Het is de in maart 2022 aangetreden regering-Boric, uitgesproken voorstander van het verworpen voorstel, nog niet gelukt politiek het initiatief in handen in te krijgen. De regering is vooral bezig met politieke brandjes blussen. Boric zag zich genoodzaakt twee van zijn meest vertrouwde ministers te laten vallen en te vervangen door ervarener, meer gematigder politici.
Na het debacle met de ontwerpgrondwet wilden de linkse (regerings)partijen een nieuwe grondwet laten opstellen door een geheel gekozen orgaan, net als bij de afgewezen grondwet. De rechtse partijen – met de helft van de parlementszetels – zagen liever de helft deskundigen en de helft gekozenen. De onderhandelingen duurden drie maanden een dreigden een paar keer vast te lopen. Half december 2022 was er eindelijk een akkoord. Er komt een gemengd orgaan, zoals rechts wilde, maar met andere getalsverhoudingen. 24 deskundigen – 12 gekozen door de Senaat en 12 door de Kamer van Afgevaardigden – maken een eerste ontwerp dat vervolgens wordt besproken door 100 door de bevolking gekozen leden. In december 2023 kan de bevolking het voorstel goedkeuren of verwerpen.
Opkrabbelen na teleurstelling
Anders dan bij het afgewezen voorstel sluit deze procedure meer aan bij de rechtse dan bij de linkse wensen. Het vorige voorstel en de procedure daarbij werden voortdurend ondersteund door sociale bewegingen en acties op straat. Daarvan werd na de nederlaag van 4 september echter nauwelijks iets vernomen. Daardoor kon rechts zich harder opstellen. Veel mensen hebben weinig vertrouwen dat de nieuwe procedure een acceptabele grondwet, veel beter dan die van Pinochet, kan opleveren.
Minder pessimistische stemmen betogen echter dat door de sociale uitbarsting en het eerste grondwetsproces het politieke klimaat in Chili al onherroepelijk is veranderd. Ook de grote rechtse partijen moeten nu accepteren dat Chili een sociale rechtsstaat in plaats van een neoliberale staat gaat worden en dat milieu, klimaat en de rechten van vrouwen en oorspronkelijke bewoners belangrijk zijn. Dat zal dus wel in een nieuwe grondwet terugkomen.
Maar dat zal alleen lukken als veel mensen na de grote teleurstelling weten op te krabbelen en zich als gekozenen, demonstranten en campagnevoerders actief en overtuigd inzetten voor een nieuw grondwetsontwerp. Dat wordt waarschijnlijk niet zo mooi en progressief als het afgewezen voorstel, maar wel aanzienlijk beter dan de nog steeds geldige grondwet van Pinochet. Als dat voorstel in december 2023 wordt aangenomen, kunnen cineast Patricio Guzmán en veel mensen opgelucht constateren dat er van de ‘revolutie’ van 2019 toch nog iets is terechtgekomen. Dat is ook een mooie gedachte om het jaar 2023 mee te beginnen.
