Veel nieuwe boeken over Allende, staatsgreep en dictatuur
Vijftig jaar na de Chileense staatsgreep van 1973 pakken uitgevers uit met talloze nieuwe boeken. Daarbij zijn herinneringen en getuigenissen, nu ook van de tweede generatie, bijzondere fotoboeken en degelijke historische werken.
Het lijkt op de herdenking van kroonjaren van het einde van de Duitse bezetting in Nederland. Dan liggen de winkels vol boeken over de oorlog, met vaak nieuwe onderwerpen en onbekende verhalen. Zoiets gebeurt nu in Chili bij de vijftigste herdenking van de militaire staatsgreep op 11 september 1973 tegen de regering van president Allende en zijn Chileense democratische weg naar het socialisme.
In beide landen worden veel herinneringen gepubliceerd, destijds opgeschreven, veel later verteld of gereconstrueerd. Ook in Chili is nu, na de volwassenen die de Unidad Popular-regering van Allende (1970-1973) en de dictatuur van generaal Pinochet (1973-1990) hebben meegemaakt, aandacht voor de volgende generaties. Die hebben dat alles (heel) jong beleefd of er door verhalen – of juist het zwijgen – van hun ouders iets van meegekregen. Vijftig Chilenen vertellen over ervaringen met angst en repressie in 50 años, 50 historias. L@s niñ@s y adolescentes de la dictadura. (50 jaar, 50 verhalen. De kinderen en jongeren van de dictatuur). Het boek verscheen bij uitgeverij LOM, die al eerder een boek uitgaf getiteld 40 años, 40 historias met veertig (levens)verhalen van Chileense politieke vluchtelingen in Nederland en solidaire Nederlanders. Dat was de Spaanse uitgave van het Nederlandse boek, waarvoor Chispa-medewerkers ruim de helft van de interviews deden.
Geheimen, verdraaiingen, leugens en onverdraaglijke waarheden
In La resaca de la memoria (De terugkeer van de herinnering) vertelt Verónica Estay Stange haar verhaal. Ze heeft in Chili zelf niets meegemaakt, want ze werd geboren in 1980 in Mexico als dochter van Chileense vluchtelingen. Ervaringen van familieleden blijven haar achtervolgen. Tegelijkertijd was een oom van Verónica, Miguel Estay, een beruchte mensenrechtenschender, in maart 1985 tot levenslang veroordeeld wegens ontvoering en vermoorden van drie tegenstanders van de dictatuur. Al jong moest Verónica een eigen verhaal opbouwen te midden van geheimen, verdraaiingen, leugens en onverdraaglijke waarheden. Ze woont en werkt tegenwoordig als docente en schrijfster in Frankrijk.
Van andere aard is Siete Horas en manos de la DINA (Zeven uur in handen van de geheime politie DINA) van Sergio Zamora Torres, die in 1975 met zijn vrouw en kleine dochtertje Frankrijk wist te bereiken. Hij werd als 24-jarige socialist opgepakt door de geheime politie DINA en gemarteld, maar wist na zeven uur te ontsnappen. Hoe hij daarin slaagde wil de uitgever niet verklappen, maar zoiets was zeldzaam. Na foltering werden slachtoffers weer ‘opgeknapt’ en was het na een eventuele vrijlating (vaak verwijdering uit Chili) medisch moeilijk te bewijzen dat ze waren gemarteld. Bij Sergio Zamora was dat overduidelijk wel het geval, en dat was belangrijk voor mensenrechtenorganisaties. Zamora publiceerde zijn ervaringen in 1993 in Frankrijk, en nu zijn ze in het Spaans verschenen.
Verhalen worden niet alleen verteld met woorden, maar ook met beelden. LOM publiceerde bij de 50 jaar drie fotoboeken. Septiembre en Chile 1971/1973 is boek van twee buitenlandse fotografen. De Fransman Raymond Depardon bezocht Chili in 1971 toen Allende’s Chileense weg naar het socialisme was gestart en bij veel mensen groot enthousiasme opwekte. In september 1973, vlak na de staatsgreep, was dat totaal anders toen David Burnett uit de Verenigde Staten arriveerde om – op verzoek van Depardon – de angst, wanhoop en opsluiten van duizenden mensen in het Nationale Stadion vast te leggen. Hij won er een prestigieuze fotoprijs mee.
Vierduizend begraven negatieven
Fulgor y muerte del Chile Popular (Schittering en dood van het Chili van Allende) toont werk van drie fotografen: Thomas Billhardt uit Oost-Duitsland, Armindo Cardoso uit Portugal (politiek vluchteling in Frankrijk) en de Chileen Jose Giribas die kort na de staatsgreep naar Duitsland vluchtte. Vooral Cardoso registreerde de Chileense weg naar het socialisme en het leven in die tijd. Na de staatsgreep kon hij via de ambassade van Venezuela naar Frankrijk vluchten. Het lukte nog zijn collectie van vierduizend negatieven in een huis in Santiago te begraven. Jaren later is dat unieke materiaal met succes opgegraven en toegankelijk geworden.
De Chileen Leonardo Infante is zowel fotograaf als dichter. In Patio de luz (Binnenplaats met licht) geeft hij met zwart-witfoto’s een indringend beeld van het gewone leven in Santiago in de jaren tachtig, een morsige, gefragmenteerde stad, met de helft van “haar gezicht glimlachend en de andere helft ontvoerd en verdwenen”. Tussendoor staan gedichten, zoals “Ik wil een vrijheidsdrank… Ik wil alleen een slok vrijheid, zonder ijs, zonder olijven, zonder schijfje citroen”.
Staatsgreep niet onvermijdelijk
Natuurlijk verschijnen er ook ‘gewone’ historische en politieke boeken. Een daarvan is Pagaré con mi vida la lealtad del pueblo. A 50 años del derrocamiento de Salvador Allende (Ik zal met mijn leven de loyaliteit van het volk betalen. 50 jaar na de omverwerping van Salvador Allende). De auteur, Gonzalo Daniel Martner, studeerde als balling in Frankrijk economie en was na het eind van de dictatuur in 1990 staatssecretaris in centrumlinkse regeringen en voorzitter van de Socialistische partij. Hij zet de geschiedenis en betekenis van de regering-Allende op een rij en denkt op basis van die ervaringen na over een links democratisch project in de huidige wereld. Martner stelt nadrukkelijk dat de staatsgreep van 1973 niet onvermijdelijk was. Dat doet hij ook als tegenwicht tegen de beweringen van rechts dat de staatsgreep noodzakelijk was om Chili te ‘redden’.
Weer een andere balling, de al een halve eeuw in België verkerende historicus Jorge Magasich, heeft een uitvoerige vierdelige Historia de la Unidad Popular geschreven, totaal ruim duizend pagina’s. Daarin besteedt hij veel aandacht aan hoe Allende in 1970 verrassend de presidentsverkiezingen kon winnen (deel I) en daarna – ondanks pogingen van de VS en Chileens (extreem)rechts om dat te voorkomen – na twee spannende maanden zijn ambt kon aanvaarden (deel II). In deel III zien we hoe Unidad Popular-regering een snelle start maakt met veel ingrijpende maatregelen. In deel IV gaat het moeizamer, sluiten de christendemocraten zich aan de steeds hardere en antidemocratischere rechtse oppositie, wat uiteindelijk uitmondt in de staatsgreep van 1973.
Gespecialiseerder is een boek van de ervaren Braziliaanse journalist en politicoloog Roberto Simon: El Brasil de Pinochet. La dictadura brasileña, el golpe en Chile y la guerra fría en América del Sur (Het Brazilië van Pinochet. De Braziliaanse dictatuur, de staatsgreep in Chili en de koude oorlog in Zuid-Amerika) Simon haalt het beeld onderuit dat Brazilië als slippendrager van de VS bij de Chileense staatsgreep slechts een marginale rol zou hebben gespeeld. Brazilië (sinds 1964 een militaire dictatuur) had z’n eigen geopolitieke, interne, ideologische en economische redenen om zich intensief met Chili te bemoeien, bijvoorbeeld wegens de vele Braziliaanse politieke vluchtelingen die onder Allende in Chili verbleven. Die bemoeienis was niet het geïsoleerde werk van een paar radicalen, maar van de Braziliaanse centrale regering.
Al alle hierboven genoemde boeken zijn uitgegeven door de zeer goede en grote uitgeverij LOM in Santiago, maar ook andere uitgeverijen hebben met nieuwe boeken aandacht besteed aan vijftig jaar staatsgreep. Met de Nederlandse aandacht voor de Duitse bezetting en de Tweede Wereldoorlog is er echter een wezenlijk verschil. Vrijwel alle Nederlanders veroordelen de Duitse bezetting en daarbij horende terreur, terwijl in Chili nog een derde van de inwoners – en de rechtse partijen – openlijk menen of uitspreken dat de staatsgreep onvermijdelijk en noodzakelijk was omdat Chili volgens hen aan de rand van de afgrond stond.
