Non-fictiewerk over slavernij van Fred de Haas
Het onderwerp slavernij is een ingewikkeld onderwerp. In Nederland hebben we er te lang over gezwegen, tot de afstammelingen van tot slaaf gemaakten kritische vragen gingen stellen over die stilte. Geen onterechte vragen, gezien het gedeelde slavernijverleden. Het boek Servus. Macht, slavernij, uitbuiting en verzet van Fred de Haas (Utrecht, 1938) is een poging om de discussie over ons slavernijverleden verder op weg te helpen. Het is een verhaal over macht en onderdrukking, met een focus op Europa en het Caribisch gebied.
Wanneer is een gebeurtenis in de geschiedenis dermate relevant en traumatisch, dat het op een deel van de bevolking drukt? En dat erkenning, herdenking en excuses nodig zijn om verlichting te bieden? De Haas weet dit op heldere wijze uit te leggen.
“Ja, we moeten blijven herdenken zolang er onder de afstammelingen van de slaven nog psychische problemen zijn die voortkomen uit een onverwerkt verleden en zolang de kleur zwart – of iets minder zwart – nog een ‘foute’ kleur is en zolang er nog sprake is van racisme en discriminatie.”
Concerten
De tot slaaf gemaakte en de slavernij zijn een blinde vlek in onze samenleving geweest. Van de tot slaaf gemaakte werd niet verwacht een stem te hebben en niet zelfstandig na te denken. Volgens De Haas eisen de nazaten met terugwerkende kracht het recht op een stem op. Er is te lang gezwegen over de ongemakkelijke en duistere kanten van de Nederlandse geschiedenis. Zo zijn de oude koloniën als het ware verdwenen uit het bewustzijn van de koloniserende landen, en “speelden geen rol meer in de ‘vaderlandse’ geschiedenis”. Lange tijd moesten de nazaten van de tot slaaf gemaakten zich tevreden stellen met korte verwijzingen naar het slavernijverleden in bijvoorbeeld tentoonstellingen en concerten. Inmiddels krijgt de geschiedenis van de slavernij een prominentere plek in de Nederlandse geschiedenis. Met zijn boek wil De Haas hieraan een bijdrage leveren.
Gladiatoren en piraten
Daarnaast geeft de schrijver de geschiedenis van de slavernij in Europa historisch weer. De lezer komt erachter dat de slavernij een veel belangrijkere rol in onze cultuur heeft gespeeld dan wij op school leren. Want de bakermat van onze Europese beschaving was al doordrongen van de slavernij. De Grieken en Romeinen konden zich een wereld zonder slaven niet voorstellen. De schrijver van Don Quichot, Miguel de Cervantes, leefde jarenlang in gevangenschap in Algiers, slachtoffer van de door piraten opgezette slavenhandel in de 17de eeuw.
Eeuwenlang was slavernij de normaalste zaak in Europa en iedereen kon in handen komen van slavenhandelaren. Hier werd de basis gelegd voor de Trans-Atlantische slavenhandel. Ook de rol van het christendom en de islam – die de slavernij faciliteerden – komt sterk naar boven. De Haas legt de historische en religieuze processen uit, die verklaren waarom juist zwarte mensen het slachtoffer werden van de slavenhandel: eerst in Europa – met name Portugal, Spanje en islamitische landen – en later in het Caribisch Gebied.
Afrikaanse jongetjes in fantasiekleding
Aan de hand van verschillende kunstwerken biedt de Haas een kijkje in de wijze waarop Europeanen naar zwarte slaven keken in de koloniale tijd. Zo zijn diverse schilderijen te zien uit de 18e en 19e eeuw te zien van slaven aan het werk in plantages, waar ze als werklieden zijn afgebeeld terwijl de blanke eigenaar vanaf een paard toekijkt. Of een voorbeeld van een ‘negerklok’ – waar een tot slaaf gemaakte aan het werk te zien is – die aan de Franse koningin Marie-Antoinette werd aangeboden. Een voorbeeld over macht en onderdrukking die typerend is voor de scheve en bizarre verhoudingen tussen slaven en slavenhouders:
“In de 18e eeuw begint de Franse adel kleine, zwarte Afrikaanse jongetjes te importeren die als een soort speelgoed konden dienen voor de zich vervelende adellijke dames. Ze namen de plaats in van de tot dan toe gebruikelijke angorakat of hazewindhond. Die jongetjes werden dan in fantasiekleding gestoken, soms met tulbanden op hun hoofd.”
Het boek staat stil bij diverse historische fases in verschillende landen, zoals de vrijheidsstrijd in het huidige Haïti en de afschaffing van de slavernij. Het eindigt in het heden, waar het reflecteert op verschillende vormen van hedendaagse slavernij. Het boek laat zien dat onderdrukking en slavernij van alle tijden is. Het ligt in de menselijke aard, en alles moet gedaan worden om het te bestrijden.
De schrijver hoopt dat het boek op iedere school gelezen zal worden. Het boek is helder en feitelijk geschreven, waardoor jongeren kennis kunnen maken met het onderwerp zonder de meest gruwelijke details te krijgen. De feiten spreken hierin voor zichzelf. Maar het is belangrijk dat mensen van alle generaties dit boek lezen. Want de stilte komt vaak voort uit onwil maar ook gebrek aan kennis van de geschiedenis. En dit boek biedt de handvatten die nodig zijn om deze ingewikkelde maar noodzakelijke discussie op weg te helpen. Tegelijkertijd zal de lezer beseffen dat de geschiedenis ons allemaal aan slavernij verbindt op de meest onverwachte manieren.
De auteur studeerde cum laude af aan de Rijksuniversiteit te Utrecht in de Franse, Spaanse en Portugese taal- en letterkunde. Hij werkte als leraar Frans en Spaans op Curaçao, en vertaalde uit het Papiaments werk van Antilliaanse dichters. Bovendien schreef hij een aantal artikelen over taal en cultuur van de Antillen voor onder meer het Antilliaans Dagblad, OSO – Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied.
Fred de Haas, Servus. Macht, slavernij, uitbuiting en verzet, In de Knipscheer, Haarlem, 2020, ISBN 9789493214163, 215 pag., €19,50
Dit artikel is een bijdrage aan de Special Slavernij, najaar 2021
