Sommige boeken doorstaan de tand des tijds met gemak. Gabriela (1958) van de Braziliaanse schrijver Jorge Amado (1912 – 2001) bijvoorbeeld. Het verhaal speelt zich af in Ilhéus, een slaapstadje in de hitte aan de noordoostkust van Brazilië. De aankomst van een schip is een gebeurtenis waarvoor iedereen uitloopt. Het is 1925 en het zijn de hoogtijdagen van de cacao.

Ilhéus wordt geregeerd twee rivaliserende families. De Bastos zijn als cacaokwekers van oudsher actief in het gebied. Ze hebben de stad helpen opbouwen vanaf het begin en willen alles bij het oude houden. Ze peinzen er niet over om hun macht te delen. De Mundinhos zijn relatief nieuwe planters, die de haven willen moderniseren. Zolang de riviermonding niet geschikt is voor grote boten, moet al het transport over land. Tot groot verdriet van Ilhéus profiteert het rivaliserende buurstadje Itabuna hiervan.

Amado verstoort in Gabriela de rust even door een dubbele moord. Kolonel en fazendeiro (grootgrondbezitter) Jesuíno Mendonça schiet zijn echtgenote en diens minnaar dood. Terecht, alleen zo kan hij zijn eer en goede naam redden, zo vinden de meeste dorpelingen. De dagelijkse routine raakt pas echt ontwricht als Gabriela ten tonele verschijnt, die als vluchteling uit het droge en arme binnenland, de sertão, vuil en moederziel alleen aankomt in Ilhéus.

Caféhouder Nacib ontfermt zich over haar. Na een frisse douche blijkt ze beeldschoon en nog goed te kunnen koken ook. Als ze eenmaal aan de slag gaat in Nacibs keuken, vult de kroeg zich al snel met aanbidders. Gabriela’s betoverende schoonheid is ongeëvenaard. Met haar kaneelkleurige, naar kruidnagel geurende huid en kinderlijke oprechtheid brengt ze iedereen het hoofd op hol. Mannen dingen naar haar hand. Jaloerse vrouwen zien haar als een bedreiging. Haar verschijning zet de machtsverhoudingen op scherp.

SATIRE

Goed beschouwd is Gabriela een satire op machocultuur; geschreven door een man! Amado legt met humor de vinger op de zere plek. Een echtgenote is lijdend voorwerp, ‘bezit’ van haar man. Zodra Nacib met Gabriela getrouwd is, legt hij haar een verstikkend keurslijf op. Amado fileert de Braziliaanse man-vrouwverhoudingen haarscherp. De hypocrisie van het mannelijk geslacht is ongekend. Een getrouwde vrouw die een affaire heeft met een andere man? Een grotere belediging van de mannelijkheid is nauwelijks voor te stellen, en kent maar een passende straf: eerwraak. Maar natuurlijk mag een getrouwde man een andere vrouw naast zijn huwelijk hebben.

Ondanks de kleinburgerlijke wereld die in de roman wordt verbeeld, is Gabriela een vrolijke kroniek en een zedenschets van het sociale leven van de jaren twintig van de vorige eeuw in Bahia. Met fascinerende personages kleurt Amado het verhaal rijk in. Anabela, die te uitdagend danst naar de smaak van de gemeenschap, en schoolmeisje Malvina dat zich als een van de weinigen probeert te ontworstelen aan het verstikkende milieu. Pastoor Basílio geniet van de vleselijke geneugten met huishoudster Otália. En Glória met haar kloeke borsten deelt het bed met menig man.

In Brazilië verscheen deze klassieker in 1958 onder de volledige titel Gabriela, cravo e canela (Gabriela, kruidnagel en kaneel). Het werd in 1983 verfilmd, is inmiddels uitgegeven in meer dan 50 landen en vertaald in 48 talen. In de Nederlandse vertaling uit 2012 heeft vertaler Maartje de Kort achterin het boek een korte biografie van Amado opgenomen. Zo leren we dat Amado de zoon was van een cacaoplanter en een periode lid was van de  communistische partij.

Jorge Amado geldt terecht als een van de grootste auteurs van Brazilië. Zijn schrijfstijl is voortreffelijk en doet vijftig jaar na dato geen seconde gedateerd aan. Niet qua taal en ook niet qua verhaal, dat zich moeiteloos en naadloos laat plaatsen in de huidige tijd.

De Franse filosoof Jean-Paul Sartre noemde Gabriela een volksroman. De Mozambikaanse schrijver Mia Coutoi stelde terecht: “Jorge Amado schreef geen boeken, hij schreef een land”. Kortom, het is de hoogste tijd om ook andere klassiekers van Amado te vertalen, zoals Dona Flor e seus dos maridos (1966) en het minder bekende Farda, fardão, camisola de dormir (1979).

Jorge Amado, Gabriela, Uitgeverij Athenaeum, Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2012, ISBN 9789025369897, 501 pag., €24,95, vertaling: Maartje de Kort