Het gaat misschien ver om te stellen dat journalist Hans Veltmeijer (1965) in twee werelden leeft, maar uit zijn boek Echo’s uit Rio de Janeiro. Onder familie, voetballers, gelovigen en bandieten blijkt duidelijk dat hij Brazilië van binnen en buiten kent. Begin jaren negentig deed Veltmeijer als afstuderend cultureel antropoloog een half jaar veldonderzoek in favela’s naar moeders en zieke baby’s. Sindsdien bezoekt hij met grote regelmaat het land, dat 200 miljoen inwoners telt.
Veltmeijer is redacteur van de Baarnsche Courant en oud-redacteur van La Chispa en spreekt vloeiend Portugees. Hij is getrouwd met een Braziliaanse vrouw, Claudia. Haar familie opent de deur naar de Braziliaanse samenleving en Rio de Janeiro in het bijzonder. De familiegeschiedenis kent op zijn zachtst gezegd een roerige verloop. Scheidingen, armoede, mannen die niet willen deugen, verlaten liefdes, alle dingen des levens komen voorbij.
Ondanks het machismo dat in Brazilië hoogtij viert, lijken vrouwen de broek aan te hebben. Zo is er ‘het huis van de vier generaties’, waar de oma, moeder, zus en nicht van Claudia vertoeven. Dat de familieperikelen niet altijd te volgen zijn voor de buitenstaander, geeft niet. Want het gaat niet om details, maar om het beeld dat Veltmeijer neerzet. Mannen deugen overigens niet voor veel zaken, vaak ontbreken ze in Braziliaanse huishoudens, zo denken en constateren veel vrouwen.
Het familieportret – met zorgvuldigheid, respect en liefde geschreven – is de weerslag van Veltmeijers talloze bezoeken tussen 1992 en 2015. Doordat hij er steeds met tussenpozen is, observeert hij met de frisse blik van een buitenstaander en toch ook insider. Zijn boek richt zich voornamelijk op Rio de Janeiro, waar veranderingen in gang zijn gezet door het WK voetbal in 2014 en de komende Olympische Spelen van 2016, die de stad toegekend kreeg, een historisch moment. Maar in vogelvlucht kenschetst hij ook het recente verleden van Brazilië, met haar dictatuur (1964 – 1985), de impact van de daarna democratisch gekozen presidenten (Collor de Melo, Fernando Henrique Cardoso, Lula, Dilma Rousseff) en de opkomst als economische grootmacht in het laatste decennium. Zo leren we dat Brazilië inmiddels de zevende economie ter wereld is, maar dat het land qua economische prestaties per hoofd van de bevolking 87e op de wereldranglijst is.
Koud bier
Wie Rio de Janeiro zegt, zegt favela. In 2014 telt de stad meer dan 800 favela’s, die vaak een slechte naam hebben door de drugsbendes, het onderlinge geweld en het geweld van de politie. Oorspronkelijk betekent favela sloppenwijk, maar dat is lang niet altijd het geval meer. Vandaar dat men tegenwoordig ook wel spreekt van comunidade (gemeenschap).
De favela’s zijn tegen de heuvels – ‘de berg’- van Rio opgebouwd. Daartegenover staat ‘het asfalt’, de ‘gewone’ middenklassenwijken waar de wegen verhard en goede voorzieningen aanwezig zijn. Door zijn afstudeeronderzoek destijds en goede contacten heeft Veltmeijer toegang tot de favelabewoners en hun levensverhalen, een wereld die ook voor veel Brazilianen onbekend is. Menigeen fronst zijn wenkbrauwen over Veltmeijers avonturen. Het zijn twee gescheiden werelden. En onbekend maakt onbemind. De grote angst van de middenklasse is dat ‘de berg naar het asfalt komt, oftewel dat de armen het niet langer pikken en kwaadschiks de boel overnemen.’
Aan bod komt ook Veltmeijers liefde voor het voetbal, waarmee hij snel aansluiting vindt bij de Brazilianen. Uiteenlopende clubliefdes zijn de bron van onschuldige maar serieuze familietwisten. De ‘derde helft’ slaat Veltmeijer zelden over, want koud bier is essentieel in een land als Brazilië, doceert hij.
Een andere groep mensen die Veltmeijer spreekt, en dat lees je weinig in dit genre boeken, zijn (Nederlandse) zakenmensen die actief zijn (geweest) in Brazilië. Zo krijg je ook een inkijkje in het economische leven in de praktijk, die meer spreken dan macrocijfers alleen. Mores van wat wel of juist niet verstandig is, en ook een tegengeluid: Brazilië is over zijn top heen.
De droom van de Zuid-Amerikaanse reus is aansluiting vinden bij de eerste wereld. Zover zijn de Brazilianen nog niet, maar de natie is ontegenzeggelijk ontwaakt. Daarbij is de barrière van de corruptie nog wel te overwinnen. Ook het slavernijverleden werkt nog door in de hedendaagse maatschappij, waardoor inefficiëntie en fatalisme hardnekkige obstakels blijken. “Wij zijn het product van een combinatie van het slechtste van Europa, het minst intelligente ras en een volk van luiaards.” Toe maar. Het is een spottende uitspraak die Veltmeijer uit de mond van een Braziliaan optekent.
Echo’s van Rio de Janeiro is een lezenswaardig boek. Het is ook een liefdesverklaring. Veltmeijers liefde voor zijn vrouw, haar land en de mensen. En omgekeerd: het land en de mensen hebben Veltmeijer in hun hart gesloten.
Hans Veltmeijer, Echo’s uit Rio de Janeiro. Onder familie, voetballers, gelovigen en bandieten, Uitgeverij Aspekt, Soesterberg, 302 pag., ISBN 9789461535764, 2015, € 19,95
