Bijzondere roman met donkere ondertoon van Dolores Reyes
“De doden horen niet bij de levenden.” Of toch wel? De openingszin van de debuutroman Aarde eten van de Argentijnse schrijfster Dolores Reyes (1978) is stellig, maar in het verhaal lopen leven en dood en droom en realiteit door elkaar. Hoofdpersoon is een tiener – ze zit nog op de middelbare school – die woont in een van de slechtere buitenwijken van een grote stad. Wellicht Buenos Aires?
In het begin van het boek komen we te weten dat haar moeder op brute wijze om het leven is gebracht door haar vader; dat leert hoofdpersoon Cometierra wanneer ze aarde eet op haar moeders begrafenis. “De aarde sluit haar in als de klappen van mijn vader en ik lig plat tegen de grond gedrukt, dicht als altijd bij dat lichaam, dat nu wordt weggerukt als tijdens een overval.” Vader is afwezig en het is onduidelijk of hij nog leeft of niet.
Cometierra heeft heel lang haar en kan praten met vermiste personen, levend of dood, door aarde te eten die met die persoon van doen heeft. Haar zintuigen staan daardoor op scherp en ze krijgt dan een verontrustende droom of visioen. Ze communiceert met mensen aan gene zijde en ziet dingen die voor anderen verborgen zijn, “de aarde geeft haar nieuwe ogen”.
Playstation
Eerst woont hun tante nog een tijdje bij Cometierra en haar oudere broer Walter, die in een garage werkt. Maar deze tante reageert net zoals de omgeving slecht op de gave – of vloek? – van het meisje en ze gaat ervan door. Door deze moeilijke omstandigheden is Cometierra gedwongen heel snel volwassen te worden. Walter en zij wonen op zichzelf, samen zijn ze alleen op de wereld.
Het verhaal wordt verteld vanuit de ik-persoon, door anderen Cometierra genoemd, dat aardeter betekent en ook de originele Spaanse titel is. De Engelse en Italiaanse vertaling zijn dichter bij de originele titel gebleven, namelijk Eartheater en Mangiaterra. Misschien zou in het Nederlands de titel Aardeter dus ook beter op zijn plaats geweest zijn, want het geeft de ik-figuur een naam en persoonlijkheid.
Na bedreigingen per telefoon en pesten op school laat ze school voor wat het is en brengt ze thuis de tijd door met lummelen, biertjes drinken en muziek luisteren. Vrienden komen langs om wat te chillen en te gamen op de Playstation en soms een joint te roken.
Het gerucht van haar gave gaat als een lopend vuurtje rond. Dagelijks verschijnen mensen aan het hek van hun huis en vragen Aardeter om hulp. Ze brengen een blikje of flesje aarde mee en bieden geld aan. Uit mededogen en verantwoordelijkheidsgevoel helpt ze hen. Ze verdient er aardig geld mee, ook al is het haar daar niet om te doen. Aardeter voelt hun wanhoop, pijn en de wens om te weten te komen waar de vermiste geliefden zijn. “Nu zag ik dat mensen die iemand zoeken iets hebben, een soort van teken bij hun ogen, hun mond, een mengeling van pijn, woede, kracht, hoop, die een fysieke vorm heeft aangenomen. Iets kapots, waarin degene die niet meer terugkomt voortleeft.”
Intieme handeling
Als de politie al betrokken is bij de opsporingen, stopt die vaak met zoeken. Het gaat om een deel van de bevolking waar de autoriteiten zich weinig om bekommeren. Maar de achtergebleven familie geeft niet op en daarom Aardeter ook niet. De visioenen vergen lichamelijk en emotioneel hun tol van het meisje en blijven niet zonder gevolgen. “Toen ik wakker werd, deden mijn polsen pijn alsof iemand me in de boeien had geslagen.” De gave is een last op haar schouders. “Ik wil geen dode mensen meer.” Ze wil geen aarde meer eten, maar haar lichaam wil nog wel. En: “Ik vroeg me af hoeveel aarde ik kon doorslikken tot mijn keel het begaf, mijn maag, mijn lijf.”
Ze wil niet dat anderen haar zien als ze aarde eet, een intieme handeling. “In het begin is de aarde koud, maar tegen je hand en daarna in je mond wordt ze warm. Ik woelde wat los en nam het in mijn hand. Bracht het naar mijn mond. Slikte. Ik deed mijn ogen dicht, voelde de aarde warm worden, voelde haar branden in mijn binnenste, en at nog een beetje. De aarde was het gif dat nodig was om naar María’s lichaam te reizen en ik moest daar zien te komen.”
Smeris
Aardeter droomt regelmatig over haar juf Ana, die verdwenen is en vermoord blijkt. Haar lichaam wordt gevonden nadat Cometierra aarde heeft gegeten en ‘ziet’ waar het lichaam is. In die dromen praten ze met elkaar, geeft de juf aanwijzingen die Aardeter moeten helpen vermisten te vinden.
Een andere verhaallijn voert Reyes op in de gedaante van politieman Ezequiel, die haar hulp vraagt bij een vermissingszaak. Aanvankelijk wantrouwt Aardeter hem, want hij is een smeris. Maar ze gaan op pad, werken samen aan verschillende zaken en er groeit een aantrekkingskracht tussen de man en het meisje. “Hij was niet zomaar een smeris, hij was de smeris die voor mij zorgde.”
Met Aarde eten heeft Reyes een beheerste, originele roman geschreven met een ondertoon van onheil en pijn, zonder enige sensatie. Op indringende wijze kaart ze het onrecht van femicide aan, een miskend maatschappelijk probleem in Argentinië, maar ook zeker in de rest van de wereld. Daarom draagt de auteur het boek op aan twee slachtoffers van femicide, Melina Romero en Araceli Ramos, die begraven liggen in de wijk waar Reyes werkt, en aan hun nabestaanden.
Straffeloosheid
Het gaat ons allemaal aan, aldus Reyes, die naast schrijfster docent, activist en moeder van zeven kinderen is. Het alledaagse geweld van ontvoering, verkrachting en moord treft vooral vrouwen en creëert een sfeer van permanente angst en onveiligheid. Bijna erger nog is dat de moorden en verdwijningen onopgelost blijven, met als triest gevolg dat slachtoffers naamloos en gezichtsloos blijven.
De straffeloosheid is enorm, gerechtigheid is ver te zoeken omdat de slachtoffers van het geweld nauwelijks urgentie of prioriteit hebben voor de autoriteiten en de media. Dit boek van Reyes is een krachtige proteststem daartegen. Wanneer zich daar een heftige gebeurtenis voordoet, bijt Ezequiel Aardeter toe: “Wat doe jij verdomme bij die paupers.” Opeens ziet de lezer het perspectief van waaruit de maatschappij kijkt naar de klasse waartoe Aardeter en haar vrienden behoren.
Geofagie
Aan krap 160 pagina’s heeft Reyes genoeg om deze waarschuwing voor een ernstig probleem dat ons als maatschappij allemaal aangaat, vorm te geven. Ze gebruikt daarbij op een originele manier het fenomeen van geofagie, waarbij in verschillende culturen zwangere vrouwen en kinderen aarde eten voor hun gezondheid.
Het boek, dat verscheen in 2019, is positief ontvangen door de literaire kritiek en lezers en is al vertaald naar het Engels, Frans, Italiaans, Pools, Zweeds, Turks en Nederlands. Terecht, want het verhaal boeit je vanaf het begin en is in sobere stijl geschreven met hier en daar beeldende zinnen. Bijvoorbeeld als Aardeter, Walter en wat vrienden naar de stampvolle discotheek Rescate gaan: “De grond trilde mee op het ritme van de minirokjes.”
De ontknoping van het verhaal is wat vaag en laat ruimte voor invulling door je fantasie. “Aardeter, de plek waar je de aarde hebt leren lezen, bestaat niet meer”, schrijft Reyes. Maar als lezer weet je dat de ellende de wereld niet uit is en voel je dat Aardeter haar gave niet kan verloochenen.
Dolores Reyes, Aarde eten, Uitgeverij Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2022, ISBN 9789028450332, 159 pag., €20,99, vertaling: Lisa Thunnissen
Dit artikel is onderdeel van de Argentinië Special, oktober-november 2023
Lees ook onze recensie van Speech van de dode moeder
