Artikelen
Onderzoek onder Venezolaanse migranten toont veerkracht en creativiteit
In dit interview vertelt Joshua de Boer aan La Chispa over zijn onderzoek onder Venezolaanse migranten in Moravia, een wijk van de Colombiaanse stad Medellín. Hij is enthousiast over het verrichte veldwerk, al ‘moest ik soms balanceren tussen mijn onderzoek onder Venezolanen en mijn dagelijks leven te midden van Colombianen.”
De macro-economische ontwikkeling van Argentinië
De Argentijnse president Javier Milei is inmiddels ruim een half jaar aan de macht. Bij zijn aantreden noemde hij als de belangrijkste uitgangspunten van zijn regering een beperkte overheid, respect voor privé-eigendom en vrije handel. De focus van het economisch beleid moest liggen op een herstel van de overheidsbalans, indamming van de inflatie en het aantrekken van buitenlandse investeringen. In dit artikel maakt de auteur de voorlopige balans op.
Bergen, helden en een oude vent
Colombianen zijn gek van sport. Dat geldt zeker ook voor wielrennen. Traditioneel zijn ze sterk in de bergen, logisch gezien de geografie van het Zuid-Amerikaanse land. In de jaren tachtig was Lucho Herrera een grote naam, Nairo Quintana en Egan Bernal zijn de helden van nu. Onze correspondent Nico Verbeek – zelf ook wieleradept – verdiepte zich in de wielergeschiedenis van het land dat hij sinds 1996 als zijn thuis mag noemen. Het resultaat is het boek In de schaduw van het peloton. Van narco-sponsors tot de eerste Colombiaanse gele trui. La Chispa interviewde hem over dit mooie non-fictiewerk.
“De sociale uitbarsting blijft aanwezig, maar is onzichtbaar geworden”
Hoe staat Chili erbij, ruim vier jaar na de sociale uitbarsting van 2019? Een doorbraak naar een rechtvaardiger samenleving is mislukt. Volgens de publieke intellectueel Álvaro Ramis blijven de Chilenen ”massaal bewust van de grote ongelijkheid en ontevreden met het neoliberale systeem, maar zien ze geen oplossingen op een sociale manier, maar alleen binnen het individualistische neoliberale kader”.
Een nieuwe Guatemalteekse lente
80 jaar nadat in Guatemala de periode aanbrak die de “tienjarige lente” wordt genoemd, een periode ingeluid met het aantreden van de eerste democratisch gekozen president, de hervormer Juan José Arévalo, was daar in 2023 plotseling zijn zoon: Bernardo Arévalo. De zoon had onmiskenbaar het idealisme en gevoel voor sociale rechtvaardigheid van zijn vader geërfd maar hij liep al tegen de zestig toen hij politiek actief werd. Mogelijk wist hij te goed wat de huiveringwekkende gevolgen konden zijn.
Tot verassing van velen en tot frustratie van de zittende macht, die alles uit de kast haalde om hem tegen te houden – maar het was te laat – won Bernardo Arévalo de presidentsverkiezingen en werd hij begin 2024 geïnaugureerd. Voor veel Guatemalteken gloort er hoop, hoop op een nieuwe democratische lente.
Toenemend geweld in het bosrijke Zuiden en het droge Noorden van Chili
Chili staat bekend als een relatief veilig land, maar heeft de laatste jaren te maken met een sterke toename van ernstige criminaliteit. Daarvoor zijn verschillende oorzaken. In het Zuiden van het land speelt de strijd om autonomie van de inheemse Mapuche, in het Noorden zijn Colombiaanse en Venezolaanse bendes actief. Intussen probeert president Boric het hoofd te bieden aan het geweld en de ontstane onrust.
Aymara, migratieonderzoek en zelfreflectie in noord-Chili
Mijn naam is Mariela Miranda van Iersel, en zoals je uit mijn twee achternamen kunt afleiden, ben ik half Chileens en half Nederlands. Gemotiveerd door mijn ervaring als vrijwilliger in sociale integratieprogramma’s, vertrok ik in 2017 van het Chileense huis uit mijn kindertijd naar Nederland voor een interdisciplinaire bachelor in de sociale wetenschappen en economie. In de hoop verder te leren over maatschappelijke uitdagingen, en vooral ook dingen die ik dácht te weten in vraag te stellen, begon ik aan een master in ontwikkelingsstudies aan het International Institute of Social Studies (ISS). Deze opleiding hielp me de real-world uitdagingen die me aan het hart gaan te verbinden aan wetenschappelijke theorieën en beide verder te verkennen door middel van onderzoek.
Departamento 50
In de periode voor de Tweede Wereldoorlog ontstonden in Chili verschillende nationaalsocialistische bewegingen: de MNS en de Chileense afdeling van de Duitse NSDAP, die erg populair was onder Duitse immigranten in het zuiden van Chili. De inlichtingendienst van de nazi’s in Berlijn (Sicherheitsdienst) maakte gebruik van deze sympathisanten bij het opzetten van een spionagenetwerk dat actief was op het hele continent.
Tussen hoop en vrees
Sinds begin 1974, toen de eerste nummers van de voorlopers van LA Chispa van de stencilmachines rolden, zijn Latijns-Amerika en de Cariben op het eerste gezicht onherkenbaar veranderd. In 2004 kennen bijna alle 22 belangrijkste landen een of andere vorm van democratie, al is de kwaliteit daarvan vaak mager. In strikte zin is alleen Cuba niet democratisch. Over socialisme en revolutie praat bijna niemand meer.
Vijftig jaar Latijns-Amerika en La Chispa
De special trappen we af met een overzicht van de jaren 1974 tot 2004: de eerste dertig jaar berichtgeving van La Chispa en haar voorgangers. In # 300 schreef Jan de Kievid een overzicht van de ontwikkelingen in die periode in ‘een conservatief continent met een revolutionaire reputatie’. Aan het begin van het nieuwe millennium leek een nieuw elan de kop op te steken. Meerdere presidenten beloofden hun volkeren een ‘nieuwe toekomst’ en een ‘nieuw ontwaken’. Weg met het verleden, weg met de armoede, achterstelling en ongelijkheid. In Mexico was het de nieuwbakken president Vicente Fox, in Peru was het Alejandro Toledo en in Venezuela, als eerste, Hugo Chávez. In een redactioneel in 2001 maakte La Chispa echter korte metten met deze prachtige vergezichten: ‘Een ex-manager van Coca-Cola, een econoom en een ex-militair; en dat moet de verbeelding aan de macht helpen?’
Democratie in Latijns-Amerika niet langer vanzelfsprekend
Afgelopen jaar is de wereld weer iets minder democratisch geworden en in Latijns-Amerika is de terugval het grootst. Dat komt met name door de scherpe daling van het democratiegehalte van een aantal Midden-Amerikaanse landen. Van het idee van twintig jaar geleden dat de democratie in Latijns-Amerika vrij stevig was verankerd, is weinig meer over. Zo blijkt uit de Democracy Index 2023.
Veel Argentijnen hebben hoop gevestigd op Milei
Over de in december aangetreden nieuwe Argentijnse president Javier Milei wordt heel verschillend gedacht. In La Chispa is vooral gewezen op mogelijke negatieve gevolgen van zijn aangekondigde beleid. In onderstaand artikel betoogt de Nederlander Jan Stroeken, docent macro-economie aan de Universidad de Concepción del Uruguay in Santa Fe in Argentinië, dat van Milei’s beleid wel positieve effecten te verwachten zijn.
De clan van Miraflores in Caracas: kat in het nauw of slimme machiavellisten?
De aanloop naar de presidentsverkiezingen in Venezuela volgend jaar vertoont veel overeenkomsten met een Venezolaanse soapserie. De ontwikkelingen zijn enigszins verrassend en volgen elkaar snel op, maar passen wel binnen een vast stramien. Nieuwste loot is het referendum over de regio Essequibo, die zowel door Venezuela als buurland Guyana wordt beschouwd als hun grondgebied.
Schrijven zoals een vos
In de verhalenbundel Mond vol vogels van Samanta Schweblin (1978) krijgt elk personage te maken met het onverwachte, zo lezen we op de omslag. In twintig verhalen schetst de Argentijnse schrijfster verschillende werelden waarin personages het leven proberen te vatten en te beleven, soms in alledaagse situaties, soms in absurdistische omstandigheden. Schweblin woont in Berlijn. La Chispa interviewde haar per e-mail.
Van de ene crisis naar de andere- De onevenwichtige Argentijnse economie in vogelvlucht
Argentinië is gewend aan periodes van recessies, koersschommelingen, hoge inflatie, wanbetalingen en sterk fluctuerende armoede. Dat komt mede door wisselvallig financieel en macro-economisch beleid. Tijdens de huidige sociaaleconomische problemen rees de ster van econoom Javier Milei als verpersoonlijking van het anti-establishment. Op 19 november strijdt hij in de tweede ronde van de verkiezingen om het presidentschap in een nek-aan-nekrace met Sergio Massa van de regerende peronistische partij.
Hoe nu verder in Haïti?
Een maand geleden keurde de VN Veiligheidsraad een multinationale ondersteuningsmissie voor Haïti goed, geleid door Kenia, in nauwe samenwerking met Haïti. Verschillende, vooral Caribische landen hebben deelname toegezegd. Het doel is tweeledig, allereerst beveiligen van strategische plekken, zoals vliegvelden en ziekenhuizen. Daarnaast creëren van een veilig klimaat zodat op termijn vrije verkiezingen mogelijk zijn. Iedereen vindt dat er iets moet gebeuren. Maar sommige Haïtianen hebben twijfels bij de nu ingeslagen weg.
Gaat extremist Javier Milei winnen?
Drie kandidaten hebben kans de presidentsverkiezingen van 22 oktober te winnen: de linkse peronist Sergio Massa, de rechtse Patricia Bullrich en de rechtsextremist Javier Milei. De laatste domineert het nieuws met plannen als invoering van de dollar en vrije verkoop van wapens en menselijke organen. Door zijn opvallende optreden en doordat Argentijnen weinig meer verwachten van de traditionele partijen, zou Milei president kunnen worden.
Tussen gerechtigheid en straffeloosheid
Al veertig jaar worstelt Argentinië met het dictatoriale verleden. Vooral door de grote vasthoudendheid van mensenrechtenorganisaties zijn unieke resultaten geboekt bij de berechting van de mensenrechtenschenders. Ontkenners van de staatsterreur rukken echter op. Een van hen is Javier Milei, die kans heeft de presidentsverkiezingen van 22 oktober te winnen.
Een riskant avontuur
Javier Milei, een kansrijke extreemrechtse kandidaat bij de Argentijnse presidentsverkiezingen van 22 oktober, wil de peso vervangen door de Amerikaanse dollar. Dat is een risicovolle stap, met aanvankelijk zeker negatieve economische gevolgen en onzekerheid over wat er daarna gaat gebeuren. De kloof tussen werkenden in de formele en informele sector zal erdoor worden vergroot.
Mafalda: de schattige tegenspreekster
“Als je geen domme dingen doet als je jong bent, heb je niets om over te lachen als je oud bent.” Aldus Mafalda, het bekendste stripfiguur en cultureel erfgoed van Argentinië. Ze ziet eruit als het lieve buurmeisje dat nooit ouder wordt. Maar wacht tot ze haar mond opentrekt, achter haar onschuldige uiterlijk gaat een pittige dame schuil. De zesjarige rebel heeft een groot sociaal bewustzijn en een tegendraads geweten. Met haar volle bos donker haar en een strik is tegelijkertijd toegankelijk en eigenwijs.
Verkiezingen in Argentinië
Een derde van de Argentijnse stemgerechtigden is jonger dan 29. Deze groep haalt zijn informatie uit sociale media die worden gedomineerd door extreemrechtse groepen.
ARGENTINIË – BASISGEGEVENS
Basisgegevens van Argentinië
Een Latijns-Amerikaans land
Volgens veel Argentijnen was alles vroeger beter. Scherpe politieke polarisatie, hoge inflatie en wijdverbreide corruptie zijn inderdaad niet fraai, maar daar staat veel tegenover. Veel Argentijnen zijn sterk gehecht aan democratie en zelden zijn misdaden van een dictatuur zo goed in eigen land berecht als hier. De macht van militairen en de katholieke kerk is ingedamd en vooral door een sterke vrouwenbeweging zijn homohuwelijk en abortus gelegaliseerd. Opmerkelijke punten als inleiding bij de Special.
Vertaling als wapen bij de Spaanse verovering van Patagonië
Op 12 april 1593 kwam de jezuïet Luis de Valdivia samen met enkele ordegenoten aan in Santiago de Chile. Hij was afkomstig uit het Spaanse Granada en was uitgezonden vanuit Lima om het geloof te prediken onder de inheemse bevolking in het zuiden van het Spaanse onderkoninkrijk Peru, dat zich uitstrekte van Nicaragua tot de zuidpunt van Zuid-Amerika. De groep jezuïeten verbleef een maand in het dominicanenklooster Santo Domingo. Daarna werd er een huis voor hen gekocht voor 3600 goudstukken, opgehaald onder de gegoede burgerij van Santiago.
Een brede en vasthoudende beweging
De solidariteitsbeweging tegen de dictatuur in Chili was bijzonder groot. Dat kwam vooral doordat Chili onder de socialistische president Allende een land van hoop was geweest. Ook was veel in Chili voor West-Europeanen herkenbaar. Chileense vluchtelingen versterkten de beweging. Een korte schets van de geschiedenis van de solidariteit.
Tolken in het onderkoninkrijk Peru
Columbus rekruteerde in 1492 zijn eerste tolken door bewoners van de door hem ‘ontdekte’ Caribische eilanden gevangen te nemen en te deporteren. Zij die naar Spanje werden meegenomen overleefden de reis vaak niet. In 1526 werd deze brute wervingscampagne zelfs officieel bekrachtigd in de Koninklijke Verordeningen inzake goed bestuur en goede behandeling van de Indianen (1526): de Spanjaarden mochten op elke ontdekkingsreis één of twee mensen gevangen nemen om er tolken van te maken. De Engelsen, Fransen, Nederlanders en Portugezen deden trouwens hetzelfde in Noord-Amerika en Afrika.
Terug naar de jaren tachtig?
In Chili wordt voor de tweede keer in korte tijd een nieuwe grondwet ontworpen. In de Constitutionele Raad proberen de rechtse partijen via een grote meerderheid het neoliberale karakter van de huidige grondwet te handhaven. Als ze daarin slagen, zal het in december 2023 opnieuw mislukken het land een democratischer, socialer en ecologischer grondslag te geven. Dan staat de linkse president Gabriel Boric met lege handen.
María Corina, de verlosser van Venezuela?
In Venezuela is de toekomst altijd bijzonder onzeker, maar in 2024 zullen er waarschijnlijk wel presidentsverkiezingen worden gehouden. De ambtstermijn van president Nicolás Maduro loopt namelijk tot 2025. De oppositie is van plan de verkiezingsstrijd in te gaan met één kandidaat om een verdeel- en heersstrategie van de regering voor te zijn. Om te bepalen wie haar presidentskandidaat wordt, wil de oppositie dit najaar voorverkiezingen houden. Aan kop in de peilingen gaat María Corina Machado, door veel mensen liefkozend María Corina of MCM genoemd.
Verhalen vertellen vanaf een geleende plek
Een vrouw vaart met haar zoontje een rivier af, van Quibdó naar Bellavista. Zij is wit, hij is zwart. Ze heeft hem niet gebaard, maar is wel zijn moeder. Ze zijn onderweg naar de biologische moeder. Wat maakt een vrouw tot een moeder? En waar is iemand geworteld? Deze vragen onderzoekt Lorena Salazar Masso (1991) in haar debuutroman De rivier is een wond vol vissen. La Chispa interviewde haar via internet.
Barrios cerrados in Argentinië
Mijn naam is Fleur Hessing, geboren en getogen in Amsterdam, maar met Argentinië als tweede thuis. Ik heb de studie Latijns-Amerikaanse Studies (CEDLA, UvA) gedaan, nadat ik op mijn zestiende voor het eerst in San Juan, Argentinië was. Ik vond de mensen en de cultuur interessant en genoot van de gesprekken over politiek en economie. Graag wilde ik er meer over weten.
Verkiezingen in Guatemala en de rol van de Europese waarnemingsmissie – een analyse
Zondag 25 juni gaat Guatemala naar de stembus. Het Midden-Amerikaanse land bevindt zich in een weinig rooskleurige situatie. Onder de huidige president Alejandro Giammattei zijn corruptie, straffeloosheid en criminalisering nog verder toegenomen. Vooralsnog is er weinig hoop op verandering en internationale aandacht is dan ook hard nodig. Zoals in de vorm van de grote waarnemingsmissie van de Europese Unie, die de verkiezingen zal observeren.
Een reis van winst en verlies
Wat betekent het om huis en haard te verlaten, op zoek naar een betere maar onzekere toekomst? Te verhuizen naar een land met een andere taal en cultuur? Over deze vragen schreef Patricia Engel de roman Een oneindig land (Infinite Country), over een familie die uiteengerukt wordt door (geïllegaliseerde) migratie, het lot van vele latino’s in de Verenigde Staten. La Chispa interviewde haar per e-mail.
Omstreden oud-generaal eregast op Haïtiaans boekenfestival
Alweer voor de 29ste keer wordt begin juni in de Haïtiaanse hoofdstad Port-au-Prince het jaarlijkse boekenfestival Livres en folie gehouden. Altijd een groot feest waar uitgevers en schrijvers hun boeken presenteren. Maar dit jaar klinkt er protest en weigeren sommige auteurs hun medewerking. Zij zijn het niet eens met het besluit van de organisatoren om Prosper Avril tot eregast van het festival te benoemen. Wie is deze Avril?
Nicaragua- Een serie impressies uit een belaagd land. Deel 7: Het land verlaten
Dit is het zevende en laatste deel van een serie verhalen van Hans Zwinkels * over het alledaagse leven in Nicaragua. Alle namen zijn gefingeerd, want journalisten zijn niet welkom onder het bewind van Daniel Ortega en zijn vrouw. De ‘gewone’ Nicaraguaan houdt kritiek en onvrede voor zich uit angst voor repressie.
Nicaragua- Een serie impressies uit een belaagd land. Deel 6: Nora, een schat van een vrouw
Dit is het zesde deel van een serie verhalen van Hans Zwinkels * over het alledaagse leven in Nicaragua. Alle namen zijn gefingeerd, want journalisten zijn niet welkom onder het bewind van Daniel Ortega en zijn vrouw. De ‘gewone’ Nicaraguaan houdt kritiek en onvrede voor zich uit angst voor repressie.
Nicaragua- Een serie impressies uit een belaagd land. Deel 5: Economische apartheid in Nicaragua
Dit is het vijfde deel van een serie verhalen van Hans Zwinkels * over het alledaagse leven in Nicaragua. Alle namen zijn gefingeerd, want journalisten zijn niet welkom onder het bewind van Daniel Ortega en zijn vrouw. De ‘gewone’ Nicaraguaan houdt kritiek en onvrede voor zich uit angst voor repressie.
Nicaragua- Een serie impressies uit een belaagd land. Deel 4: Politiek afhaken
Dit is het vierde deel van een serie verhalen van Hans Zwinkels * over het alledaagse leven in Nicaragua. Alle namen zijn gefingeerd, want journalisten zijn niet welkom onder het bewind van Daniel Ortega en zijn vrouw. De ‘gewone’ Nicaraguaan houdt kritiek en onvrede voor zich uit angst voor repressie.
Nicaragua- Een serie impressies uit een belaagd land. Deel 3: Zinkend schip
Dit is het derde deel van een serie verhalen van Hans Zwinkels * over het alledaagse leven in Nicaragua. Alle namen zijn gefingeerd, want journalisten zijn niet welkom onder het bewind van Daniel Ortega en zijn vrouw. De ‘gewone’ Nicaraguaan houdt kritiek en onvrede voor zich uit angst voor repressie.
Nicaragua – Een serie impressies uit een belaagd land. Deel 2: Praatgraag
Dit is het tweede deel van een serie verhalen van Hans Zwinkels* over het alledaagse leven in Nicaragua. Alle namen zijn gefingeerd, want journalisten zijn niet welkom onder het bewind van Daniel Ortega en zijn vrouw. De ‘gewone’ Nicaraguaan houdt kritiek en onvrede voor zich uit angst voor repressie.
Nicaragua – Een serie impressies uit een belaagd land
Hoe ziet het alledaagse leven er in het huidige Nicaragua uit? In een serie verhalen doet Hans Zwinkels* verslag van zijn bezoek aan het land eind vorig jaar. Alle namen zijn gefingeerd, want journalisten zijn niet welkom onder het bewind van Daniel Ortega en zijn vrouw. De ‘gewone’ Nicaraguaan houdt kritiek en onvrede voor zich uit angst voor repressie.
Hugo Chávez wint in de peilingen tien jaar na zijn dood
De ‘comandante’ die op 5 maart 2013 overleed is nog steeds de meest gewaardeerde leider in Venezuela. Geen enkele politicus, noch van de regering noch van de oppositie, komt qua populariteit bij hem in de buurt. Het ‘chavismo’ leeft nog steeds, ondanks de ernstige crisis in het land.
De mislukte coup in Brasília
Brazilië was urenlang in rep en roer. De meest extreme tak van de aanhang van ex-president Jair Bolsonaro zette het land op zijn kop op een rustige zondagmiddag, 8 januari. De eerste zondag na de inwijding van de nieuwe president Lula da Silva werd een historisch dieptepunt in de geschiedenis van het land. Circa vijfduizend bolsonaristas trokken ongehinderd door politie naar het Plein van de Drie Machten in hoofdstad Brasília en bestormden het parlementsgebouw, het hooggerechtshof en het presidentieel paleis.
Het brandende huis: de maximale grens van verdriet
Hoe gaan ouders om met het verlies van hun kind? Welk effect heeft een zelfgekozen levenseinde van een zoon op de relatie van die achterblijvende ouders? Wat doet het enorme verdriet met het gezin? Deze vragen onderzoekt de Colombiaanse schrijver Tomás González (1950) in zijn ingetogen roman Het broze licht. Hoofdpersoon is de kunstschilder David, die in 1983 met zijn vrouw Sara en hun drie zoons vanuit Colombia naar de Verenigde Staten emigreert.
Lula schiet uit de startblokken tijdens historische inwijding
Luiz Inácio Lula da Silva nam geen blad voor de mond tijdens zijn urenlange inwijding tot president van Brazilië op zondag 1 januari 2023. Het werd een historische gebeurtenis vol betekenisvolle symboliek. Een afvalverzamelaarster hing Lula de presidentiële sjerp om.
Overheid en criminele wijkleiders op elkaar aangewezen-Interview met Rivke Jaffe over Jamaica als hybride staat
Jamaica kent een vervlechting van politici en staat met dons: criminele leiders van arme wijken. Die bieden bewoners enige bescherming en voorzieningen wanneer ze aan hen en hun partij loyaal zijn. Stadswetenschapper Rivke Jaffe spreekt, op basis van uitgebreid onderzoek, van een hybride staat.
Literatuurlijst Jamaica
Literatuurlijst Jamaica
Zonnig eiland met twee gezichten
Het Caribische eiland Jamaica is in hoge mate gevormd door de Britse kolonisatie en de slavernij. Het heeft zowel een vriendelijk als een grimmig gezicht. Wereldwijd zijn Jamaicanen bekend geworden met hun muziek en indrukwekkende sportprestaties. Een inleiding bij de Special over Jamaica.
JAMAICA – BASISGEGEVENS
Basisgegevens van Jamaica
Lula roept op tot vrede, Bolsonaro blijft stil
In een lange overwinningsspeech heeft Luiz Inácio Lula da Silva de 215 miljoen Brazilianen opgeroepen tot harmonie en om weer “één Brazilië” te gaan vormen. Hij wil een einde maken aan de steeds diepere kloof die er de afgelopen jaren tussen bevolkingsgroepen in het land is ontstaan tijdens het bewind van president Jair Bolsonaro.
Slapen met een tijger
‘Dit is ons leven’ zeiden gedetineerden van een Mexicaanse jeugdgevangenis tegen Guillermo Arriaga (1958). “Ze hadden mijn roman Het vuur redden gelezen en zeiden ‘jij bent in de gevangenis geweest’”, vertelt de Mexicaanse schrijver tijdens een bezoek aan Nederland.
Politiek & Maatschappij
Kunst & Cultuur
Vrije tijd & Toerisme
Economie & Ondernemen
Milieu en Natuur
Onderzoek & Wetenschap
Blijf op de hoogte
Adverteren op onze website?
Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.
Ontvang onze nieuwsbrief
Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.
Volg ons op social media
Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.