Inleiding bij de Special over Jamaica
Het Caribische eiland Jamaica is in hoge mate gevormd door de Britse kolonisatie en de slavernij. Het heeft zowel een vriendelijk als een grimmig gezicht. Wereldwijd zijn Jamaicanen bekend geworden met hun muziek en indrukwekkende sportprestaties. Een inleiding bij de Special over Jamaica.
This is my island in the sun
Where my people have toiled since time begun
Dit beroemde lied zong Harry Belafonte, in 1927 in New York geboren met Jamaicaanse ouders, in 1957 als titelsong van Island in the Sun. Deze film speelde op een denkbeeldig eiland en ging over een gewaagd thema: een liefdesrelatie tussen mensen met verschillende huidskleuren. Het eiland zou Jamaica kunnen zijn, waar de jonge Belafonte van 1932 tot 1940 bij zijn grootouders had gewoond.
Allemaal van buiten
Waarschijnlijk hoorde ik via Belafonte voor het eerst van Jamaica. Door zijn Bananaboat Song begreep ik dat er bananen werden verbouwd. Pas veel later realiseerde ik me dat ‘Where my people have toiled since time begun’ historisch niet klopte. Van de oorspronkelijke bewoners, Taino genoemd, is door de Spaanse en daarna Engelse kolonisatie vrijwel niemand overgebleven, maar wel het woord Jamaica. Net als in veel andere Caribische (ei)landen komen de huidige Jamaicanen oorspronkelijk bijna allemaal van elders, meestal als tot slaaf gemaakten uit Afrika. Nog steeds wordt ruim 90 procent van de Jamaicanen als ‘zwart’ ingedeeld. Verder zijn er nakomelingen van Britse kolonialen en arbeidsmigranten uit vooral India en China.
Na meerdere slavenopstanden en verzet na afschaffing van de slavernij in 1838 verkreeg Jamaica in 1962 onafhankelijkheid, zonder dat daarvoor – zoals anderhalve eeuw eerder in de Spaanstalige koloniën – oorlog gevoerd moest worden. Jamaica werd daarmee het eerste zelfstandige land van de Britse Caribische eilanden, maar nog altijd binnen het Britse Gemenebest en met de Engelse koning(in) als ceremonieel staatshoofd.
Bob Marley
Hoewel Jamaica na Cuba en Hispaniola (Dominicaanse Republiek en Haïti) het grootste Caribische eiland is, heeft het een oppervlakte van een slechts een kwart van Nederland: ruim twee keer Gelderland. Dat is nog steeds meer dan alle kleine ex-Britse Caribische eilandjes bij elkaar. Jamaica telt bijna drie miljoen inwoners en haalt voor zo’n klein land opvallend vaak het wereldnieuws. Niet alleen door Caribische stormen, maar ook door bijzondere prestaties op gebied van cultuur en sport. Opmerkelijk is de grote bijdrage van Jamaicanen aan de muziek, met daarbij reggae als bekendste stijl en Bob Marley als grootste musicus. Deze muziek bood en biedt Jamaicanen, naast ontspanning en vrolijkheid, een krachtig middel om te protesteren tegen discriminatie en ander onrecht. Weekblad Time uit de Verenigde Staten noemde in de jaren zeventig van de twintigste eeuw Marley een “politieke kracht die de regering naar de kroon stak”.
De spectaculaire atletiekprestaties, met Usain Bolt (de ‘snelste man ter wereld’) driemaal achtereen Olympisch kampioen op de 100 en 200 meter en Elaine Thompson tweemaal achtereen op dezelfde afstanden, kregen overal aandacht. Ook de verkiezing van Kamala Harris, dochter van een Jamaicaanse vader en een Indiase moeder, tot vicepresident van de Verenigde Staten in 2020 vervulde veel Jamaicanen met trots.
Toeristen en familieleden
De steeds meer op diensten gebaseerde Jamaicaanse economie is de afgelopen kwart eeuw minder gegroeid dan het gemiddelde van Latijns-Amerika en de Cariben. De koopkracht van Jamaicanen ligt op de helft van het continentale gemiddelde, na Haïti is Jamaica het armste Caribische eiland. De meeste andere voormalige Engelse Caribische koloniën zijn veel rijker. Sociaal staat het er echter beter voor dan je op grond van puur economische cijfers zou verwachten. Voor opleidingsniveau, kindersterfte en levensverwachting zit Jamaica maar weinig onder het continentale gemiddelde. Volgens de Gini-index zijn de inkomensverschillen minder groot dan in de meeste landen in de regio. Ook het percentage armen ligt onder het continentale gemiddelde, waarschijnlijk mede door de massale financiële steun van geëmigreerde familieleden.
De trage economische groei is gedeeltelijk gecompenseerd door de groei van het toerisme en de steun van Jamaicaanse emigranten aan hun achtergebleven familieleden. Kort voor in maart 2020 de coronacrisis uitbarstte, kwamen er jaarlijks vier miljoen toeristen. De toeristensector zorgde voor een kwart van de werkgelegenheid, bijna een derde van het nationaal inkomen en de helft van de buitenlandse valuta. Na een terugval door de pandemie is dat zich aan het herstellen. Tegelijkertijd zorgt geldovermaking door emigranten voor ongeveer een zesde van het nationaal inkomen. In de regio is dat alleen in Haïti, Honduras en El Salvador hoger, terwijl het in de kleine voormalige Engelse Caribische koloniën slechts 3 procent bedraagt. Als de toeristensector zich herstelt, komt de helft van het nationaal inkomen uit toerisme en bijdragen van emigranten.
Door het dolle
Bij de onafhankelijkheid in 1962 startte Jamaica met de leus ‘Out of many, one people’. Dat was begrijpelijk, want na eeuwen van kolonialisme, slavernij en discriminatie van de zwarte meerderheid was van ‘één volk’ maar weinig sprake. Scherpe sociale en raciale kloven maakten eensgezind samenwerken erg moeilijk. Rijkere bewoners van hoofdstad Kingston zijn sociaal en ruimtelijk ver verwijderd van hun landgenoten in de stedelijke krottenwijken en het arme platteland. Ze durven niet met de bus te gaan en verschuilen zich in hun beveiligde huizen. Op politiek vlak domineren de sociaaldemocratische People’s National Party (PNP) en de liberaal-conservatieve Jamaica Labour Party (JLP) al tachtig jaar. Ze hebben met hun cliëntelisme, gunsten en ook wapens voor hun aanhangers de kloven en tegenstellingen eerder verdiept dan verminderd.
Maar Jamaicanen waren eensgezind trots op hun land toen Usain Bolt en Yohan Blake op 6 augustus 2012 de gouden en zilveren medaille op de 100 meter sprint ontvingen op de Olympisch spelen in Londen. Dat was op de dag af vijftig jaar na de onafhankelijkheid en ze vierden die triomf in de hoofdstad van het Britse rijk dat Jamaica meer dan drie en een halve eeuw had gekoloniseerd. De grote Jamaicaanse migrantengemeenschap in Londen was door het dolle heen.
Vriendelijk en grimmig
Op internationale ranglijsten over democratie, persvrijheid en corruptie doet Jamaica het voor een land in Latijns-Amerika en de Cariben behoorlijk goed. Van de 22 grootste landen in de regio staat het gemiddeld zesde op democratieranglijsten, terwijl het zeer hoog scoort op persvrijheid (tweede van de regio, twaalfde van de wereld). Voor corruptie is Jamaica een wat meer gemiddeld land. Dat alles gaat echter samen met één van de hoogste moordcijfers van de regio en veel intimidatie en dwang in de politiek.
Van dit geweld worden niet alleen rijke Jamaicanen, maar ook de miljoenen toeristen nadrukkelijk afgeschermd. Die toeristen verblijven in bewaakte resorts aan de prachtige zonnige stranden. Jamaica heeft in veel opzichten twee gezichten: een vriendelijk en een grimmig, waarvan die toeristen alleen het eerste te zien krijgen en de Jamaicaanse rijken het tweede proberen te ontwijken. Maatschappelijk en politiek is Jamaica een land met tegenstellingen en niet gemakkelijk te begrijpen paradoxen.
Op sommige gebieden is Jamaica vanuit West-Europees perspectief progressief en tolerant, maar op andere juist niet. Het gebruik van cannabis – in Jamaica ganja genoemd – is in de praktijk vrijwel toegestaan: bij controle levert het wel een overtreding op maar geen strafblad. Homoseksualiteit is echter verboden, net als in bijna alle voormalige Britse Caribische koloniën. Er gelden zware straffen, al worden homoseksuelen niet actief strafrechtelijk vervolgd, maar wel maatschappelijk gediscrimineerd. Sinds 2015 is er wel een Gay Pride Festival, maar geen manifestatie op straat.
Haile Selassie
Terwijl vrijwel de gehele Jamaicaanse bevolking van elders komt, is het tegenwoordig emigratie wat de klok slaat. Al in 2004 woonden ongeveer 2,5 miljoen Jamaicanen of hun nakomelingen in het buitenland, net zoveel als op het eiland zelf. Die emigratie op zoek naar een beter bestaan begon al in de negentiende eeuw. In Groot-Brittannië wordt het aantal Jamaicanen op 800.000 geschat, terwijl ook veel mensen naar de VS en Canada trokken. Een veel kleinere groep ging naar Afrika, in het bijzonder Ethiopië, terug naar de Afrikaanse wortels. Dat gold vooral voor Rastafari’s die Ethiopië als het Bijbelse Beloofde Land zagen met keizer Haile Selassie als een soort messias. Veel emigranten onderhouden nauwe contacten met hun familie, zoals blijkt uit de geldovermakingen, en een aanzienlijk aantal is teruggekeerd. Vaak was het afscheid moeilijk. Ook daarover zong Harry Belafonte in 1956 Jamaica Farewell:
Won’t be back for many a day
My heart is down
My head is turning around
I had to leave a little girl in Kingston town
Weg met de monarchie
Veel Jamaicanen willen de banden met de Britse monarchie verbreken. De Britse koning is nog staatshoofd van vijftien landen, maar alleen Jamaicanen hebben een visum nodig om het land van hun koning te bezoeken. Al twee decennia hebben leiders van beide partijen aangekondigd van Jamaica een republiek met een eigen ceremoniële president te maken. Een voorstel daartoe van premier Portia Simpson-Miller tijdens haar tweede ambtsperiode (2011-2016) kreeg één stem te weinig in de senaat. Waarschijnlijk zal de overdracht van het koningschap van Elisabeth II aan Charles III in 2022 dit proces versnellen. Dan wordt Jamaica eindelijk volledig onafhankelijk van de eeuwenlange kolonisator, die nooit excuses of herstelbetalingen heeft aangeboden voor het door kolonialisme en slavernij aangedane leed. Bij de afschaffing van de slavernij in 1838 compenseerden de Britten wel de slavenhouders maar niet de tot slaaf gemaakten, zoals oud-premier Patterson in 2015 in een boze Open Brief aan de Britse premier David Cameron schreef.
In deze Jamaica Special wordt aandacht besteed aan een twintigste eeuwse roman over gebeurtenissen in of rond Jamaica in de negentiende eeuw: A high wind in Jamaica van Richard Hughes. Een tweede recensie gaat over de in 2021 verschenen Jamaica Reader. History, Culture, Politics, een belangwekkend boek met historische teksten en recente bijdragen. Daarnaast worden in deze Jamaica Special kleinere bijdragen opgenomen over verschillende onderwerpen, zoals voor- en achternamen in Jamaica.
De vervlechting tussen staat en criminele wijkleiders komt aan de orde in een interview met antropologe Rivke Jaffe, die veel onderzoek in Jamaica heeft verricht en hoogleraar stadsgeografie is aan de Universiteit van Amsterdam.
We wensen iedereen veel leesplezier bij de Special over dit boeiende eiland.
Deze bijdrage is onderdeel van de Jamaica Special, november 2022
