Slavernij in ruim veertig jaar Alerta/La Chispa
Nooit eerder maakte La Chispa of voorganger Alerta een Special of een themadeel over slavernij. Dat werd hoog tijd, want slavernij kreeg meer dan vier decennia weinig aandacht. De laatste tien jaar was het wat beter, met name door de mooie boeken van vooral Surinaamse schrijfsters, die in La Chispa-redacteuren vaak enthousiaste recensenten troffen.
Paramaribo, 1770-1818. Beeld: Rijksmuseum, Amsterdam
Te midden van veel aandacht voor slavernij komt La Chispa eind 2021 met een Special over dit onderwerp. Dat was nog nooit gebeurd en ik kan me – al 37 jaar redactielid – ook niet herinneren dat het eerder is voorgesteld. Hoeveel en wat hebben Alerta (en sinds 1999 opvolger La Chispa) over slavernij geschreven? Ik heb dat nagegaan vanaf 1978, het jaar dat het Chili-bulletin een breder blad over Latijns Amerika werd, met de naam Alerta.
Veel is dat overigens niet. Als je alleen op de titels van artikelen, boekbesprekingen en grote columns afgaat, is dat van 1978 tot 2010 (het jaar dat La Chispa begon met een website) welgeteld zes keer op totaal ongeveer drieduizend bijdragen. Drie van die zes keer gaan niet over de ‘historische’ slavernij, maar over huidige ellendige arbeidsomstandigheden die aan slavernij doen denken: in Brazilië, Colombia en de Dominicaanse Republiek.
Mens blijven
Slechts twee bijdragen – elk welgeteld een pagina – gaan in deze 32 jaar geheel over slavernij. De eerste is een boekbespreking van het veel geprezen proefschrift van Gert Oostindie over twee Surinaamse plantages tussen 1720 en 1870 (no 166, aug. 1990). De tweede is een interview met de Surinaamse schrijver Clark Accord, gasthoofdredacteur van de prachtige Suriname Special van La Chispa in 2009 (no. 247). Daarin vertelde hij over de nieuwe roman waar hij aan werkte. Accord bekritiseerde het heersende beeld van slaven die willoos zaten te wachten op afschaffing van de slavernij: “Slaven waren mensen die tot op zekere hoogte de regie over hun eigen leven in handen namen… Het fascineert me hoe ze mens bleven in die omstandigheden.” Door zijn overlijden in 2011 kon Accord zijn roman helaas niet voltooien. Delen ervan zijn een paar jaar later gepubliceerd als Plantage d’Amour.
1860, blik op een suikerplantage. Beeld: Rijksmuseum, Amsterdam
Slavernij komt wel af en toe in andere bijdragen indirect of met korte verwijzingen aan de orde. Zo zijn er artikelen over de situatie van de nazaten van tot slaaf gemaakten in onder andere Colombia, Brazilië en Uruguay. Bijzonder interessant is een artikel, op basis van een bezoek en interviews, over het dorp Palenque in Colombia. Een groep tot slaaf gemaakten slaagde erin vrijwel meteen na aankomst uit Afrika in 1599 te vluchten en stichtte dit dorp. Deze cimarrons (gevluchte slaven) wisten hun vrijheid te behouden (no. 250, dec. 1998). Ook andere stukken gaan over de huidige positie van gevluchte tot slaaf gemaakten, in Brazilië en Suriname, waar ze marrons en eerder ook bosnegers worden genoemd.
Driemaal verschenen artikelen over de kortstondige Nederlandse kolonie in de zeventiende eeuw bij Recife in noordoost Brazilië. In die artikelen is weinig over slavernij te vinden dat vooruitloopt op de latere ophef in Nederland hierover, mede in verband met museum Mauritshuis in Den Haag.
Slavenvertrekken op een plantage. Beeld: Rijksmuseum, Amsterdam
Capoeira
Meerdere artikelen tonen belangrijke nog levende erfenissen van de cultuur van tot slaaf gemaakten, zoals Afrikaanse religies met in Brazilië candomblé. Er zijn ook bijdragen over capoeira: “De geschiedenis van de capoeira is het verhaal van de vrijheid, de bevrijding van de negers die in slavernij leefden.” Ook de spin Anansi komt langs in een bijdrage van de Belgische Suriname-correspondent Walter Lotens: “Dit aantrekkelijke afstotelijke fabeldiertje reisde in het geheugen en de verhalen van de Afrikaanse slaven mee die naar de Cariben werden verscheept.” Verhalen over Anansi “met een dubbele bodem… ondergroeven de autoriteit van opzichters en meesters.” Verzet, vooral van marrons in de Boni-oorlogen (strijd van gevluchte slaven onder leiding van Boni tegen de slavenhouders en het Nederlandse gezag, vooral tussen 1765 en 1793), komt kort aan de orde in een bespreking van de bundel Ik ben een haan met een kroon op mijn hoofd. Pacificatie en verzet in koloniaal en postkoloniaal Suriname (no. 327, juni 2007).
Zwart-witbeeld
Er was ook aandacht voor de Surinaamse schrijfster Cynthia McLeod, die meerdere boeken over slavernij publiceerde, meestal romans met een degelijke historische basis. Daarvan is Hoe duur was de suiker? (1987, in 2013 verfilmd) de bekendste. In een interview in 2000 dat over veel meer dan slavernij ging, zette McLeod zich af tegen het beeld van slavernij uit de jaren zestig en zeventig “als de meeste verschrikkelijke periode, en dat was natuurlijk ook zo. Maar het was niet alleen zo dat de zwarte mens aan de ene kant stond en de blanke aan de andere. Dat is zo’n zwart-witbeeld. Ik wil een beetje nuance daarin brengen.” (no. 274, nov. 2000). Die nuance had zij ook al getoond in haar roman Tweemaal Mariënburg over een plantage kort na de afschaffing van de slavernij. Dat vond recensent Mark Weenink toen wat te ver gaan: “De blanke machthebbers worden te veel ontzien. Het lijken allemaal mensen van goede inborst, streng maar rechtvaardig. Het boek boet er overtuigingskracht door in.” (no. 243, april 1998).
Alerta besteedde uitgebreid aandacht aan Elisabeth Samson, in 1715 geboren als dochter van een tot slaaf gemaakte, maar vrijgekochte moeder. Over haar schreef McLeod eerst een wetenschappelijke studie en later een historische roman. Samson werd een van de rijkste mensen van Suriname met plantages en een paar honderd slaven. Zij voerde een uiteindelijk gewonnen juridische strijd om met een witte man te mogen trouwen. Alerta vroeg een aantal bekende Surinaamse vrouwen in Nederland hoe zij tegen Samson aankeken. Dat leverde uiteenlopende antwoorden op. Onderzoekster Peggy Piet was zeer positief: “Ze was eigenlijk de Oprah Winfrey van haar tijd, ze begon met heel weinig en wist zich op te werken tot een invloedrijke vrouw. Wat mij het meeste in haar aanspreekt is dat als de gevestigde orde beslissingen voor je neemt, je je daarbij niet hoeft neer te leggen.” Heel anders oordeelde ex-topsportster Nelli Cooman: “Ze heeft haar eigen volk onderdanig gehouden en hen net zo behandeld als de blanken. Daarom is ze niet mijn heldin en ben ik het er niet mee eens dat ze zo wordt opgehemeld.” (no. 239, november 1997)
Zeezigt: koffie- katoenplantage. Beeld: Rijksmuseum, Amsterdam
‘Historische spiegel’
De laatste tien jaar zijn op de website van La Chispa (sinds 2014 alleen nog digitaal) meer stukken verschenen die (vrijwel) helemaal over slavernij gaan dan in ruim dertig jaar daarvoor in de gedrukte editie: een stuk of tien op totaal zo’n duizend bijdragen tegenover twee op ongeveer drieduizend. Dat komt vooral door boekbesprekingen. Er zijn meer boeken over slavernij verschenen, zowel non-fictie als fictie met vaak een historische basis. Naast Cynthia McLeod hebben zich andere schrijvers gemeld, die door de literatuurrecensenten van La Chispa zijn opgemerkt. Twee derde van de gerecenseerde boeken is geschreven door vrouwen, bijna altijd uit Suriname of de Antillen of met wortels daar.
1863 Sint Maarten. Wisselbrief schadeloosstelling afschaffing slavernij. Beeld: Rijksmuseum, Amsterdam
Naast de boeken over de periode van de slavernij zelf waren publicaties over de doorwerking van de slavernij op latere generaties, zoals de zeer positief gerecenseerde titels De geur van bruine bonen van Henna Goudzand Nahar en Fansi’s stilte. Een Surinaamse grootmoeder en de slavernij van Tessa Leuwsha.
De meeste van al deze boeken gaan over Suriname, zoals de twee hierboven genoemde. Daarbij twee nieuwe boeken van Cynthia McLeod, Zenobia. Slavin op het paleis en Tutuba. Het meisje van het slavenschip Leusden. Recensent Mark Weenink noemt het verhaal van Tutuba “‘flinterdun en eendimensionaal”, maar prees Zenobia omdat het duidelijk maakt dat de werkelijkheid van meesteres-slavinverhoudingen “genuanceerder was dan je zou denken” en Mc Leod “de geschiedenis tot leven brengt en lezers op een toegankelijke en dragelijke manier een historische spiegel voorhoudt”. Naast vooral romans recenseerde La Chispa ook de heruitgave van Reize naar Surinamen – Dagboek van John Gabriel Stedman 1772-1777, waarvan de illustraties door Stedman in vrijwel elk boek over slavernij zijn te vinden.
Actievere rol
Nieuw is dat Curaçao met vier boeken goed aan bod komt, met fictie en non-fictie. Daarin is het eerder nogal stereotiepe beeld bijgesteld, met als conclusie “dat slaven een actievere rol in hun eigen vrijlating hadden dan werd verondersteld. Ondanks beperkende en vernederende wetgeving wisten sommige nakomelingen een zekere mate van welvaart en status te vergaren.” Ook bij de grote slavenopstand van 1795 onder leiding van Tula lagen “de scheidslijnen tussen zwart en wit eerder pragmatisch dan principieel… Van automatische solidariteit was geen sprake.” Over opstandelingenleider Tula verscheen ook een in La Chispa besproken historische roman, die in 2012 werd verfilmd.
Relatief nieuw is ook de aandacht voor slavernij in Haïti, het land van de eerste grote slavenopstand in 1791 die leidde tot afschaffing van slavernij en onafhankelijkheid. Frankrijk zadelde het nieuwe land wel op met een enorme schuldenlast voor de compensatie van de slavenhouders.
1860: straatbeeld Haïti. Beeld: Rijksmuseum, Amsterdam
Scherpe blik
La Chispa heeft afgelopen jaren zeker meer geschreven over slavernij dan eerder, maar de oogst over meer dan veertig jaar is mager. Slechts een twaalftal van de circa vierduizend artikelen, recensies en grotere columns sinds 1978 gaan (vrijwel) geheel over slavernij: 0,3 procent. Tot de huidige Special is er nooit een themadeel over slavernij geweest en ook geen redactioneel commentaar. Regelmatig zeiden we in de redactie: We moeten weer eens schrijven over bepaalde landen, meer over economie, milieu, inheemse bewegingen, kunst of wat dan ook. Slavernij werd daarbij niet genoemd. De wel verschenen artikelen en vooral recensies kwamen niet voort uit een bewust redactiebeleid, maar zijn meestal vrij toevallig tot stand gekomen. Zonder de recensies en interviews van Mark Weenink zou La Chispa nog minder over slavernij hebben geschreven.
Beleg van Pernambuco: noodmunt geslagen op last van de Nederlandse Westindische Compagnie. Beeld: Rijksmuseum, Amsterdam
In Alerta en la Chispa is nooit een breed algemeen stuk over slavernij verschenen. We hebben ook geen bijdrage geleverd aan de vooral de laatste tijd flink opgewaaide discussie over slavernij met interpretaties van het verleden en de doorwerking naar het heden. Alerta/La Chispa was en is vooral betrokken bij de actualiteit en de huidige wereld met de strijd tegen dictaturen en neoliberaal beleid en de opkomst van sociale bewegingen voor democratisering en grotere gelijkheid. Daarbij werd en wordt regelmatig teruggeblikt op zoek naar verklarende factoren, maar heeft de geschiedenis van voor 1900 weinig specifieke aandacht gekregen. En bij die oudere en (pre-)koloniale geschiedenis schreven we eerder over de oorspronkelijke inheemse bewoners dan over de uit Afrika aangevoerde tot slaaf gemaakten. Onze aandacht lag dus vooral op andere punten en slavernij was een beetje een blinde vlek. Door een Special over slavernij te maken hebben we een wat scherpere kijk gekregen op dit belangrijke onderwerp in de geschiedenis – en doorwerkend in de actualiteit – van Latijns Amerika en de Cariben.
Deze bijdrage is onderdeel van de Special Slavernij, herfst 2021
