‘We werden in de wereld gezien als een sympathiek land’
In oktober kiezen de Brazilianen wie er de komende vier jaar hun president zal worden. Er zijn wat kandidaten van ‘de derde weg’, maar het is nu al een tweestrijd tussen de huidige rechtse president Jair Bolsonaro en oud-president Luiz Inácio Lula da Silva van de Arbeiderspartij. De polarisatie tussen links en rechts is groot. In een serie reportages en interviews met deskundigen ter plekke neemt Hans Veltmeijer de situatie in Brazilië onder de loep. Te beginnen met Francisco Gaetani, thans hoogleraar en eerder viceminister onder de regeringen Lula en Dilma Rousseff.
Voor afspraken moet je in Rio zeker een dagdeel reserveren, een afgesproken tijdstip is kansloos. Francisco Gaetani kan erover meepraten. De academicus uit Minas Gerais woont in het politieke centrum van het land, Brasília, maar verblijft veel in Rio waar hij lesgeeft aan masteropleidingen. Gaetani wordt nu gerekend tot de honderd meest invloedrijke academici ter wereld op het gebied van openbaar beleid en was viceminister onder zowel Lula (planning) als Dilma Rousseff (milieu). Hij is daar zeer bescheiden over en omschrijft zijn rol als “een hoge functionaris” tijdens die bewinden.
De huidige situatie in Brazilië beziet hij met grote zorgen en ook enige berusting. Dat komt voort uit zijn verklaring voor het feit dat een type als Bolsonaro aan de macht kon komen. Een verklaring die na lang peinzen volgt op mijn vraag of het tijdperk Bolsonaro ook iets positiefs oplevert. “Blijkbaar is er altijd een deel van de bevolking geweest dat uiterst rechts denkt en zich nu heeft kunnen uiten”, bespiegelt Gaeatani, “en dat kan met wat goede wil als een positief punt worden gezien.” Eerder legde hij uit dat de verkiezing van Bolsonaro paste in de mondiale beweging van het rechts populisme en met name Donald Trump. Een andere reden dat Bolsonaro kon floreren is het door de corruptieschandalen versterkte anti-PT (Partido dos Trabalhadores, Arbeiderspartij) sentiment en het gebrek aan een volwaardige tegenkandidaat, nadat Lula in 2018 zijn kandidatuur moest intrekken. En dan was er natuurlijk nog de aanslag met een mes op Bolsonaro, waardoor hij een martelaarsrol kreeg. En niet te vergeten de succesvolle sociale media campagnes die hem in het zadel hebben geholpen.
zona sul in Rio
Milities
Bij gebrek aan koffie in de strandtent nemen we een verse kokosnoot. We zitten in Leblon, de wijk die het hoogste punt vormt op de sociale ladder in de levendige zona sul van Rio. De vriendelijke ‘Chico’ Gaetani noemt de situatie in Rio angstwekkend, met name door de verstrengeling van milities, officieel gezag en de politiek. “En alles ligt stil hè, de gouverneur zit in de gevangenis.” Toevallig komt deze Wilson Witzel een dezer dagen weer op vrije voeten. Later legt een taxichauffeur – pardon Uberchauffeur, ze hebben de taxi’s goeddeels verdreven – en student aan de opleiding voor militaire politie mij uit dat zijn opvolger, begonnen als vicegouverneur, flink in de politie heeft geïnvesteerd en het daarom veiliger op straat is geworden. Ook de milities dragen daar aan bij, zegt hij. Hoewel ze zich manifesteren als een maffia die geld verdient aan illegale zaken als afpersing, gokspelen en handel in gasflessen. Maar volgens de chauffeur onthouden de milities zich van drugshandel en propageren ze dat ze er voor de veiligheid van de bewoners zijn. En dus liggen er geen crackverslaafden voor de favelas waar een militie de baas is. In sommige gebieden is het zelfs verboden een joint op straat te roken, weet de chauffeur.
Wijk Flamengo
Daklozen
En speelt Bolsonaro nog een rol bij het succes van de milities? Dat durft de chauffeur niet te stellen, al weet hij wel dat het wordt gezegd. Gaetani is uitgesprokener en refereert daarbij aan de moord op de linkse, zwarte activiste Marielle Franco. “Daar waren de milities zeker bij betrokken, waaronder een buurman van de president. Bolsonaro zal niet zo dom geweest zijn dat hij zelf de opdracht heeft gegeven om haar te doden.” Inmiddels zijn drie verdachten geliquideerd en zit een vierde vast. Mijn chauffeur brengt me terug naar de wijk Flamengo, op vijftig meter van de bruisende Rua do Catete. Een straat vol winkels, restaurants, straatverkoop en daklozen. Dat laatste valt op dit jaar. Ze zijn er overal waar we komen in grotere aantallen dan in alle jaren daarvoor. Op de radio hoor ik dat in São Paulo het aantal daklozen en straatbewoners in twee jaar tijd met 30 procent is gestegen. Zo’n percentage zal in Rio ook van toepassing zijn, lijkt me, gezien het straatbeeld.
Het is een diverse groep; moeders met kinderen die nog wat proberen te verkopen, gehandicapten, maar ook gezond uitziende jongemannen die geld vragen om te kunnen eten. Er zijn weinig verslaafden bij. De meeste mensen vragen om eten, een meisje van een jaar of tien spreekt me in een sappenbar aan met het verzoek om een stuk caramelpudding. Ze woont in de verre buitenwijk Caxias en is hier met haar moeder die snoepjes verkoopt. Zo komt ze de schoolvakantie wel door. De giften vormen natuurlijk de bekende druppels, maar wellicht helpt het deze mensen toch overleven in deze barre fase die het land doormaakt. De winkeliers en het winkelend publiek zijn opvallend solidair. De bedelaars en straatbewoners worden niet weggejaagd en liggen ook voor de ingangen van luxueuze winkels. Zelfs in de ingang van een bankkantoor ligt een bedelende man. De mensen stappen over hem heen.
Wijk Catete
Absoluut dieptepunt
Deze straatbeelden geven al voor een deel antwoord op mijn vraag aan Gaetani. Wat doet het bewind van Bolsonaro nu echt met het land, wil ik graag van hem weten. Hij beziet de kwestie vooral op macroniveau: “De impact is heel groot, het beleid is heel verstorend”. Hij heeft het over “een totale terugval”. “Er is veel kapot gemaakt, zoals onderzoeksinstituten en buitenlandse betrekkingen”, zegt hij. Met weemoed kijkt hij terug op de acht jaren onder de sociaalliberale president Fernando Henrique Cardoso en de acht jaar onder Lula, die het economische beleid van zijn voorganger voortzette en het steeds meer lardeerde met een sociaal sausje. Die zestien jaren waren de beste periode in de Braziliaanse geschiedenis, concludeert Gaetani. “Onder de warrige Dilma Rousseff ging het al bergafwaarts. En nu zijn we op een absoluut dieptepunt gekomen. We werden in de wereld gezien als een sympathiek land zonder vijanden. Bolsonaro heeft Brazilië aan Trump gelieerd, aan extreemrechts Amerika, met zeer primaire morele waarden. Dat heeft ons imago sterk veranderd. Maar wat moet je doen tegen een partij die de democratie wil bevechten? Wat mij betreft meedoen aan het spel en op democratische wijze winnen.”
Ontbossing
De milieucijfers zijn niet best, zoals de sterkste ontbossing in de laatste tien jaar laat zien. Ook onder andere presidenten ging het kappen van het Amazoneregenwoud door, maar in mindere mate. Inmiddels is de Cerrado het mikpunt van vooral sojabedrijven. Dit reusachtige savannegebied in het hart van het land ligt internationaal nog een stuk minder gevoelig dan de Amazone. Braziliaanse media luiden hierover wel de alarmbel. Bolsonaro heeft alles stilgelegd qua milieubescherming, weet Gaetani. “Hij heeft de ontbossing gemotiveerd door de grote agrobedrijven te steunen. En hij heeft honderden giftige bestrijdingsmiddelen vrijgegeven. We zijn daardoor verdwenen van de mondiale agenda op milieugebied, terwijl we een van de voortrekkers waren. Er zijn nu nog vijftig milieucontroleurs in de hele deelstaat Pará. Dat stelt niets voor!” En dus kunnen grote sojabedrijven en veeboeren hun gang blijven gaan en het regenwoud platbranden en helemaal leegtrekken met van die grote machines die daar speciaal voor zijn gemaakt. Juist in deze gebieden kan Bolsonaro op veel steun rekenen, merkt Gaetani op. Dat had ik ook al opgemerkt rond de aanleg van havens in het Amazonegebied. De mensen willen geld, progressie. Bezorgdheid over de natuur is vooral iets van het rijke westen, van links en van wat lokale gemeenschappen. In de woorden van Gaetani kenmerkt het economisch beleid van deze president zich door hoe minder staat hoe beter. “Hij verkoopt staatsbedrijven tegen elke prijs.”
Onbegrijpelijke brij
Op een ander moment, onderweg naar kustoord Rio das Ostras in het noorden van deelstaat Rio de Janeiro, worden we als automobilist geconfronteerd met de verkiezingsleus waar het kamp Bolsonaro vrijwel alle hoop op heeft gevestigd: “Drie jaar zonder corruptie”. Daarboven staat: “Brazilië wordt herboren!”, met het hoofd van de president erbij. Er wordt gemikt op het anti-PT gevoel dat bij een groot deel van de bevolking leeft. De corruptie binnen het staatsoliebedrijf Petrobras en het gedoe over het appartement van Lula hebben de haat tegen de PT versterkt. En daarmee de polarisatie. “30 procent accepteert niet wat er met Lula is gebeurd en 30 procent accepteert niet wat Lula heeft gedaan”, vat Gaetani de scherpe tegenstelling samen. Dan is er natuurlijk nog een flink zwevend deel in het midden, daar ligt de winst voor het grijpen.
Wat betreft de zaak Lula voel ik mij zoals het zwevende deel van de bevolking: zijn tegenstanders zeggen dat hij schuldig is, Lula zegt dat hij onschuldig is. De kwestie sleept zich maar voort met allerlei nieuwe aantijgingen en ontkenningen en voor het volk is het inmiddels een onbegrijpelijke brij geworden. Echt vrijgesproken is Lula bijvoorbeeld nog niet en op het moment dat ik dit tik, meldt Bandnews dat er weer nieuwe beschuldigingen van corruptie tegen hem zijn geuit. Voorlopig is er vooral ‘gebrek aan bewijs’. Voor de Lulistas is Lula totaal onschuldig en er simpelweg ingeluisd. Het appartement dat hij op corrupte wijze zou hebben verkregen staat immers niet eens op zijn naam. Bovendien woonde hij zelf heel bescheiden met zijn vrouw in een klein appartement en gaf hij wat hij bezat vooral weg aan de armen, betoogt deze groep.
Staatsgreepje
Gaetani zit in het kamp Lula – “hij domineert al dertig jaar de Braziliaanse politiek” – maar noemt diens gedrag wel “onethisch”, want hij zou wel degelijk zijn positie hebben aangewend om persoonlijke zaken, zoals het appartement, voor elkaar te krijgen. Anderzijds zit zulk gedrag van jeitinhos en gunsten diepgeworteld in de cultuur van het land, meent Gaetani. “Er is een klimaat tegen Lula gecreëerd. De moralistische middenklasse heeft dat opgepikt en dat heeft het land gebroken”, zegt hij. Insider Gaetani benadrukt dat Lula niet verantwoordelijk is te houden voor de corruptie die naar buiten kwam bij staatsbedrijven. Dat was immers altijd al zo, een stilzwijgend geaccepteerd systeem. De afzetting van de door Lula gelanceerde Dilma Rousseff noemt hij “een staatsgreep met kleine letters”, want het staatsgreepje verliep immers wel volgens de wet.
De rol van mediaconcern O Globo was groot bij de afzetting van Rousseff. Televisie was toen nog het belangrijkste medium voor opinievorming. In de aanloop naar de verkiezingen in 2018 hadden de sociale media die positie overgenomen. En op die ontwikkeling heeft de familie Bolsonaro uitstekend geanticipeerd. Vooral de ontevreden middenklasse raakte door de onophoudelijke stroom berichten overtuigd van de boodschap van “de door-en-door corrupte PT”. Globo was in de eindfase van de campagne om; het steunde PT-kandidaat Haddad en keerde zich tegen Bolsonaro, een houding die alleen maar zou verscherpen. Gaetani vertelt dat de opstelling van Globo omsloeg nadat Bolsonaro besloot zijn geld in de evangelische kerken te steken in plaats van in de mainstream media. Op weg naar oktober 2022 is het spel echt veranderd: “Het campagnegeld gaat nu vooral naar Facebook en Google”, zegt hij.
De derde weg
Ciro Gomes
Het wordt Lula of Bolsonaro, dat is acht maanden voor de verkiezingen wel duidelijk. Lula heeft nog een flinke voorsprong in de peilingen, maar Bolsonaro krabbelt weer wat op sinds hij zich relatief koest houdt qua provocaties. De politieke dinosaurus Ciro Gomes mag dan de meest lovende kritieken krijgen van alle kandidaten, met 10 procent van de stemmen gaat hij geen andere kiezers over de streep trekken. De 64-jarige Gomes was minister onder de presidenten Itamar Franco en Lula en doet voor de vierde keer een gooi naar het presidentschap, ditmaal namens de centrumlinkse Democratische Arbeiderspartij (PDT). Het is een self fullfilling prophecy: ik stem niet op hem want hij maakt toch geen kans, en daardoor maakt hij ook nooit een kans.
Andere kandidaten van ‘de derde weg’ worden al net zo kansloos geacht, zoals de centrumrechtse Sérgio Moro van de partij Podemos. “Onder hem wordt het een beleid van Bolsonaro zonder Bolsonaro”, zegt Gaetani. “Moro is de kandidaat die de corruptie heeft aangepakt als rechter. Maar in zijn anderhalf jaar als minister van Justitie onder Bolsonaro ontdekte hij zijn beperkingen in een andere rol, in die van verantwoordelijkheid dragende politicus.” Hij wordt de kandidaat van Globo, voorspelt Gaetani, “en mogelijk ook van de Amerikanen.” Voeg daarbij het zwevende midden en de teleurgestelde Bolsonarostemmers die wel anti-PT blijven, dan zou Moro toch wel iets meer dan een dark horse in de strijd kunnen worden.
Hang naar Europa
João Doria
Of João Doria dan, de gouverneur van de deelstaat São Paulo? Gaetani: “Die ontbeert vooral charisma, wat zowel Lula als Bolsonaro wel bezitten.” Doria is wel de man achter de komst van coronavaccins in Brazilië, ondanks de president. Een op het oog sterk verkiezingsmotief dat hij ook ten volle inzet. Het zal niet baten. “Er bestaat nogal een aversie in de rest van het land tegen het machtige en economisch dominante São Paulo”, zegt Gaetani. “Dat mag niet onderschat worden.” Doria is kandidaat namens de PSDB, de partij die onder Cardoso een sociaalliberaal stempel had, een beetje links van het midden, maar intussen flink is verrechtst.
Gaandeweg ons gesprek ontboezemt Gaetani dat ongeveer zijn hele familie op Bolsonaro heeft gestemd, net als mijn schoonfamilie. Hij stelt ook vast dat een discussie over politiek er niet in zit met hen. “Wie Bolsonaro verdedigt, wordt direct heel emotioneel, een rationeel gesprek is niet mogelijk.” Maar eigenlijk wil hij het niet te veel over de man hebben, al die aandacht verdient hij niet. Er is meer te doen. Op ongeveer hetzelfde moment kondigt Bolsonaro een bezoek aan zijn ‘vrienden’ Poetin en Orban aan. Hij zou er met veel tromgeschal onthaald worden. “We zullen een transitiefase ingaan met een veranderde Lula, beschaafder dan voorheen”, voorspelt Gaetani. “De gemoederen moeten bedaren en de ogen zullen weer meer op Europa worden gericht. Onder aanvoering van Bolsonaro is Europa verruild voor de Verenigde Staten”, stelt hij vast.
