De coronapandemie in Latijns Amerika heeft niet alleen grote gevolgen voor de gezondheid en de economie, maar vormt ook een bedreiging voor de toch al fragiele democratieën in de regio. Politieke vrijheden komen in het gedrang, verkiezingen worden uitgesteld, oppositieleden worden vervolgd en rechtbanken worden genegeerd. Valt de democratie te redden?
Het is een gevaarlijke mix: zwakke economie, hoge werkloosheid, groeiende ongelijkheid, toenemende armoede en honger. Is er een beter klimaat denkbaar voor de opkomst van autoritaire regimes en populistische leiders? Al voordat het coronavirus Latijns Amerika in een diepe recessie stortte, waren deze componenten aanwezig in de regio. Met name de teruglopende economie en de grote corruptieschandalen leidden tot ontevredenheid over het politieke establishment en tot verlies van vertrouwen in democratische instituties. Veel Latijns-Amerikanen twijfelden aan het vermogen van democratische leiders om problemen zoals ongelijkheid, corruptie en misdaad aan te pakken. Volgens een peiling in 2018 van Latinobarómetro, een regionale opiniepeiler, gaf maar een op de vier Latijns-Amerikanen aan tevreden te zijn met de democratie. Dit is het laagste aantal sinds die vraag 25 jaar geleden voor het eerst werd gesteld. Het verklaart de golf van populistische overwinningen van de laatste jaren, zoals de extreemrechtse president Jair Bolsonaro van Brazilië en de linkse president Andrés Manuel López Obrador van Mexico. Het leidde ook tot massale straatprotesten in verschillende Latijns-Amerikaanse landen. “Het is geen kwestie van links of rechts, het is een algemene achteruitgang van de democratie in de hele regio”, meent Alessandra Pinna dan ook. Ze is verbonden aan Freedom House, een onafhankelijke in Washington gevestigde onderzoeksorganisatie die wereldwijd politieke vrijheden meet.
Dekmantel
De coronapandemie heeft de afkalving van democratische normen verder versterkt. Zo gebruiken leiders, zowel rechtse als linkse, de pandemie als dekmantel om controle op regeringsacties te verzwakken, critici het zwijgen op te leggen en zelfs om hun ambtsperiode te verlengen door bijvoorbeeld verkiezingen uit te stellen. Maatregelen die anders zouden worden omschreven als autoritair en antidemocratisch worden nu gebracht als noodzakelijke, want levens reddende, acties die nodig zijn om de verspreiding van het virus tegen te gaan. Zo liet president Daniel Ortega van Nicaragua duizenden gevangenen vrij vanwege de dreiging van het virus, maar hield hij politieke gevangenen achter de tralies. In Bolivia gebruikte voormalig interim-president Jeanine Áñez vorig jaar de pandemie om verkiezingen uit te stellen, noodhulp te gebruiken om haar verkiezingscampagne te versterken en te dreigen de belangrijkste oppositiekandidaat van deelname uit te sluiten. In Guyana verhinderde een lockdown protesten tegen de poging van de regering om aan de macht te blijven, ondanks het verliezen van verkiezingen. En in Venezuela liet president Nicolás Maduro tientallen journalisten en oppositieleiders oppakken, omdat ze de dubieuze coronaviruscijfers van de regering in twijfel hadden getrokken. In Brazilië probeert president Jair Bolsonaro zijn plannen voor economische openlegging van het Amazonewoud door te drukken, nu de aandacht vooral is gericht op corona.
Lichtpuntjes
Tegelijk is er ook verzet tegen de afbrokkeling van de democratie. In veel gevallen, zoals in Brazilië, hebben rechters en ambtenaren zich verzet tegen de aanvallen op democratische instellingen tijdens de pandemie. Javier Corrales, een professor in Latijns-Amerikaanse studies aan het Amherst College in Massachusetts, stelt dan ook dat de verdedigers van de liberale democratie in Latijns-Amerika niet zijn verslagen: “Het is geen open terrein voor aspirant-autoritairen.” In sommige landen is het vertrouwen in de regering juist toegenomen in plaats van afgenomen. Niet toevallig gaat het om de meest democratische landen in Latijns Amerika, zoals Uruguay en Costa Rica. Daar reageerden de leiders efficiënt en transparant op de pandemie, waardoor het vertrouwen van de bevolking in de regering werd vergroot. In de Dominicaanse Republiek en Suriname zijn de zittende presidenten onlangs hun macht kwijtgeraakt na het verliezen van verkiezingen die ondanks de pandemie werden gehouden. Maar in de meeste Latijns-Amerikaanse landen versnelde het coronavirus de al bestaande democratische achteruitgang doordat het virus de zwakte en corruptie van regeringen nog duidelijker aan het licht bracht. Volgens Thomas Carothers, verbonden aan de Carnegie Endowment for International Peace, zou Latijns Amerika aan het begin kunnen staan van een langere golf van onrust en autoritarisme.
Optimistisch scenario
Er is ook een optimistischer scenario denkbaar, waarin als gevolg van de coronapandemie de democratie juist wordt versterkt. Een verkeerde aanpak van de coronacrisis kan leiden tot verzet tegen de macht in plaats van een concentratie ervan. Dit verzet maakt dat burgers meer in plaats van minder verantwoording eisen van de regering op de middellange termijn. Dat is in het kort de strekking van een artikel in Americas Quarterly, waarin econoom Eduardo Levy en politicoloog Andrés Malamud stellen dat de democratie wel degelijk gered kan worden. Teleurstelling over de eindresultaten van de coronastrategie zou de machthebbers straffen. Juist de minst democratische leiders blijken het meest ondoelmatig te zijn in het beheersen van de pandemie en ineffectieve regeringen kunnen snel hun steun onder de bevolking verliezen. Voorbeelden zijn Brazilië en de Verenigde Staten, waar vorig jaar verzet tegen het presidentiële beleid toenam, niet alleen van de publieke opinie, regionale bestuurders en congresleiders, maar ook van rechters van het Hooggerechtshof en zelfs kabinetsleden.
Tegenstrijdigheden
In hoeverre de democratie zal verzwakken of juist sterker worden, zal ook afhangen van de duur van de coronacrisis en de wijze waarop leiders ermee zijn omgegaan. Landen met een fragiele democratie zoeken vaker hun heil bij autoritaire ‘sterke’ leiders wanneer ze te maken krijgen met ernstige bedreigingen dan landen met een sterk gewortelde democratie. Toch blijkt uit recent onderzoek dat wereldwijd in veel landen, ook in landen met een minder sterke democratie, tijdens de pandemie gebruik wordt gemaakt van institutionele checks and balances, waarmee een concentratie van macht wordt tegengegaan. Of de democratie gered kan worden, hangt dus ook af van hoe politieke partijen en het maatschappelijk middenveld zich opstellen en van de mate waarin ze democratische verantwoording zullen afdwingen van hun machthebbers. In de woorden van Levy en Malamud: “Zieke democratieën hebben niet alleen de kans om weerstand te bieden of te falen, maar ook om taaier en beter te worden.” Hoe lastig dit is, laten Brazilië en de VS zien, waar de populariteit van president Bolsonaro en inmiddels ex-president Trump, ondanks kritiek op hun beleid, nog steeds hoog is. Het zal nog een hele klus worden om de democratie te redden.
Dit artikel is eerder verschenen in de Parbode van december 2020 en licht aangepast voor La Chispa
