Wat corona, lithium en verkiezingen met elkaar te maken hebben
Komende zondag, 18 oktober, ruim vijf maanden na de oorspronkelijk vastgelegde datum, vinden er verkiezingen plaats in Bolivia. Natuurlijk, it’s the corona stupid, dat weet iedereen. Maar zo makkelijk is het niet, want onder de dekmantel van de coronapandemie spelen politieke manipulatie en grondstoffen een grote rol, met lithium in de hoofdrol. Wie spint er garen bij corona en wie is de klos?
In zeker 56 landen wereldwijd zijn verkiezingen uitgesteld wegens de coronapandemie, zo ook in Bolivia. Maar onder de rechtse, ultrakatholieke interim-president Jeanine Áñez heeft dit de verdenking van een machtsgreep in het Andesland aangewakkerd. Dat heeft alles te maken met het optreden van Áñez, de voormalige vicevoorzitter van de senaat die zichzelf na het aftreden van Evo Morales in november vorig jaar uitriep tot interim-president van het land. Dit ondanks de boycot van de Beweging naar het Socialisme (MAS), de partij van Morales, die in beide kamers van het parlement de meerderheid heeft. “Ze heeft zichzelf tot president verklaard zonder een quorum in het parlement te hebben”, aldus een parlementariër van de MAS. In de veertien jaar dat Morales president was, is Bolivia veranderd en is een groot deel van de inheemse meerderheid uit de armoede gehaald. Maar zijn presidentschap eindigde in gewelddadige demonstraties, een muiterij door de politie en druk van het leger om af te treden wegens beschuldigingen van verkiezingsfraude. Morales en andere hoge functionarissen uit zijn partij traden af en ontvluchtten het land. Áñez, wier enige taak als interim-president bestond uit het zo snel mogelijk uitschrijven van nieuwe verkiezingen, beloofde de democratie te herstellen.
Nationale pacificatie
Vrijwel meteen na haar aantreden hebben de nationale ombudsman en mensenrechtenorganisaties zoals Human Rights Watch Áñez ervan beschuldigd leiding te geven aan de aanhouding van honderden politieke tegenstanders, het monddood maken van journalisten en het voeren van een campagne van zogenaamde ‘nationale pacificatie’ die tientallen mensen het leven heeft gekost. Zo was een van haar eerste maatregelen het autoriseren van het gebruik van dodelijk geweld door politie en soldaten. Het besluit werd later ingetrokken, maar de veiligheidstroepen hadden al 28 demonstranten gedood, onder meer in twee schietpartijen die algemeen worden omschreven als massamoorden. Onderzoek moet nog plaatsvinden. In januari dit jaar stelde Áñez zich kandidaat voor het presidentschap bij de komende verkiezingen, in tegenstelling tot haar eerdere belofte. Volgens de grondwet dienen nieuwe verkiezingen binnen 90 dagen plaats te vinden, maar al snel verschoof Áñez de datum naar 3 mei, gezien de politieke chaos waarin het land verkeerde.
Corona
Het Covid-19 virus heeft de politieke crisis nog verder verergerd. Alle partijen, zowel de oppositiepartijen als de MAS, stellen dat leven en gezondheid voorrang hebben. Naast het uitschrijven van verkiezingen heeft Áñez nu ook de taak de pandemie onder controle te krijgen. Op 17 maart stelde ze een strenge lockdown in om te voorkomen dat de ziekenhuizen in Bolivia overbelast zouden raken en riep op tot “vasten en gebed” om het coronavirus te verslaan. De verkiezingen stelde ze verder uit met het argument dat ze moeten wachten tot de ergste pandemie voorbij is. Uiteindelijk slaagde het Kiesgerechtshof van Bolivia erin om consensus in het congres te bereiken over een verkiezingsdatum in september. Maar sommigen betwijfelen de reden voor het uitstel van nieuwe verkiezingen; ze menen dat de regering onder de dekmantel van de coronacrisis een staat van beleg wil creëren. Zo vaardigde de regering op 25 maart een decreet uit dat niet-naleving van overheidsmaatregelen ter bestrijding van COVID-19 strafbaar stelt en personen die ‘desinformatie’ verspreiden bestraft met een gevangenisstraf van maximaal tien jaar. Arturo Murillo, de minister van Binnenlandse Zaken, noemde hierbij expliciet de naam van Luís Arce, de presidentskandidaat van de MAS. Na internationale druk werd de wet in mei ingetrokken.
Teleurstelling
Het optreden van de interim-president heeft ertoe geleid dat zes maanden na haar aantreden zelfs critici van Morales beweren dat de 52-jarige Áñez in plaats van eenheid te scheppen juist de verdeeldheid heeft verdiept in de multi-etnische natie van 11 miljoen mensen en de coronapandemie gebruikt ten gunste van haar eigen politieke ambities. “Áñez is een teleurstelling”, zei Eduardo Rodríguez Veltzé, een Boliviaanse rechter en voormalig diplomaat in een interview met The Guardian. “In plaats van een tolerante omgeving te creëren die vrije en eerlijke verkiezingen garandeert, besluit ze zelf kandidaat te worden, een show te maken van de vervolging en ontmanteling van de MAS en te regeren op een ondoorzichtige, beledigende en openlijk ideologische manier”, betoogde hij. Zo heeft ze Cubaanse artsen het land uitgezet, de banden met Israël hersteld, linkse regionale fora verlaten en de banden met Donald Trump aangehaald. Het afgelopen half jaar hebben zich ten minste 13 gevallen van corruptie voorgedaan, onder andere in de staatsolie, telecommunicatie- en luchtvaartbedrijven. De minister van Volksgezondheid werd in mei gearresteerd en ontslagen nadat Bolivia 179 beademingsapparaten had geïmporteerd voor bijna $ 5 miljoen, driemaal hun marktprijs. Artsen ontdekten later dat ze niet geschikt waren voor gebruik op intensive care-afdelingen.
Campagne
Het voeren van campagne voor de verkiezingen is door corona bemoeilijkt. Analisten zeggen dat het uitstel van de verkiezingen en de opschorting van campagne-evenementen ten goede komen aan Áñez. “De partij van Áñez voert campagne met staatsmiddelen”, zegt Jorge Derpic, universitair docent Latijns-Amerikaanse en Caribische studies aan de Universiteit van Georgia. Op 15 april kondigde de regering aan dat ieder gezin een bedrag van $75 zou ontvangen voor ieder schoolgaand kind. Ook het bedrijfsleven krijgt financiële steun. Meteen werd Áñez geprezen; in een peiling van IPSOS vond 69 procent van de respondenten haar aanpak van de pandemie goed tot zeer goed. Al zwakte de lof flink af na het schandaal met de beademingsapparaten; in een nieuwe peiling vond nog 46 procent haar aanpak goed. Dat getal kan verder dalen, nu de epidemie niet onder controle is en de lockdown onhoudbaar is voor een bevolking waarvan de grote meerderheid in de informele sector werkt.
Voor de MAS is campagne voeren vrijwel onmogelijk. Evo Morales is in Argentinië in ballingschap en wordt steeds onzichtbaarder. Veel inheemse kopstukken van de partij zitten in quarantaine of zijn ziek. Filipe Carvalho, een analist bij de Eurasia Group, denkt dat het coronavirus een “netto-neutrale uitkomst” zal opleveren voor zowel de MAS als Áñez. Het kan voor haar een voordeel zijn, omdat ze kan laten zien dat ze competent is in de aanpak van het coronavirus. Maar tegelijkertijd ligt ze onder een vergrootglas en heeft ze, door zich kandidaat te stellen voor het presidentschap, veel goodwill verloren, ook bij oppositiepartijen. In het voordeel van de MAS speelt dat de lockdown onevenredig hard heeft toegeslagen onder de arbeiders, met name uit de informele sector, en de armen van het land, de aanhang van de partij. Bovendien wordt steeds duidelijker dat de gezondheidszorg ernstig tekortschiet, vooral voor de arme bevolking. Er zijn onvoldoende plekken in de ziekenhuizen en in afgelegen gebieden ontbreekt vrijwel iedere medische voorziening. Op 17 september trok Áñez zich overigens terug als presidentskandidaat, omdat ze verdeeldheid onder rechts wilde voorkomen. Dat zou immers ten goede komen aan de MAS en een overwinning van deze partij wil ze kost wat kost verhinderen.
Lithiumcoup
Te midden van het coronageweld dreigt de rol van grondstoffen, vooral die van het ‘witte goud’ ofwel lithium, buiten beeld te raken. Bolivia beschikt over enorme voorraden van deze grondstof, waarnaar wereldwijd grote vraag is. Het is cruciaal voor de productie van batterijen voor elektrische auto’s, smartphones en laptops. Wie lithium bezit, heeft macht. Meerdere analisten zijn dan ook van mening dat precies dit de belangrijkste reden was voor het gedwongen vertrek van Evo Morales. En dus ook voor het optreden van de huidige interim-regering die koste wat kost aan de macht lijkt te willen blijven. Voor deze critici was het vertrek van Morales zonder twijfel een staatsgreep, sterker nog, ze zagen het zelfs als een ‘lithiumcoup’, opgezet door de Verenigde Staten, die azen op Bolivia’s lithium.
Voor de verdere verwerking van de grondstof lithium had de regering van Morales een nationale strategie bedacht. In 2017 werd het staatsbedrijf voor lithiumverwerking opgericht: Yacimientos de Litio Boliviano (YLB). De laatste fase van de strategie zou bestaan uit de ontwikkeling van het afgewerkte product: lithium-ionbatterijen. Daarvoor was een partner nodig met de benodigde kennis. Begin 2019 sloot Morales een akkoord met het Duitse ACI Systems, waarbij de Boliviaanse staat 51 procent van de aandelen zou behouden. De afgewerkte producten zouden aan Europa verkocht worden, de grondstoffen en het productieproces zouden in Bolivia blijven.
Het lithiumproject zag er veelbelovend uit. Tot in de aanloop naar de verkiezingen in oktober vorig jaar inwoners van de stad Potosí, waar de joint venture een fabriek voor batterijen wilde bouwen, protesteerden tegen het project. Het zou onvoldoende ten goede komen aan de lokale gemeenschappen. Onder leiding van Marco Pumari dwongen ze Morales het contract met ACI Systems te verbreken. Deze Pumari dook in december op als running mate van de extreemrechtse presidentskandidaat Luís Fernando Camacho uit Santa Cruz, het bolwerk van de oppositie tegen Morales. Toeval of speelden binnenlandse machtsgroepen en mogelijk de VS een rol bij de protesten in Potosí? Morales betichtte de oppositie van het organiseren van de protesten om zijn regering te ondermijnen. Onder Añez is de directie van YLB vervangen en er lijken plannen te zijn het bedrijf te privatiseren. Luís Arce, de presidentskandidaat voor de MAS, zegt dat hij zal doorgaan met het lithiumproject als hij gekozen wordt bij de komende verkiezingen.
Het garen en de klos
Luís Arce
Voor de eerste ronde van de verkiezingen zijn zeven kandidaten geregistreerd, maar de strijd zal naar verwachting vooral gaan tussen Luís Arce van de MAS, Carlos Mesa, de gematigd rechtse tegenstrever van Morales in oktober vorig jaar met zijn partij Comunidad Ciudadana en de extreemrechtse Fernando Camacho van de partij Creemos. Volgens een peiling van 2 oktober door het onderzoeksinstituut Centro Estratégico Latinoamericana de Geopolítica (CELAG) heeft Luís Arce de meeste kans op de overwinning met 44,4 procent van de stemmen. Op de tweede plaats komt Carlos Mesa met 34 procent en derde is Fernando Camacho met 15,2 procent. Zouden deze peilingen realiteit worden, dan wint Arce in de eerste ronde. Hij moet dan de helft van de stemmen halen plus één of meer dan 40 procent van de stemmen halen met meer dan 10 procent verschil ten opzichte van de tweede kandidaat. Als dat niet lukt, volgt er een tweede ronde. Wie de steun krijgt van interim-president Áñez is nog niet duidelijk. Om een overwinning van de MAS te verhinderen, zou ze zich voor Mesa moeten uitspreken, maar haar eigen voorkeur ligt bij Camacho. Intussen probeert de regering van Áñez op alle mogelijke manieren de MAS in diskrediet te brengen en de partij af te schilderen als een gevaar voor de democratie. Wie uiteindelijk garen spint, is nog onduidelijk, maar Áñez lijkt haar hand in ieder geval te hebben overspeeld en daarmee de ‘klos’ te zijn van haar eigen ambities.
Polarisatie
De grote vraag is vooral of de verkiezingen komende zondag transparant en zonder politiek geweld zullen verlopen. Leiders van vakbonden en andere sociale organisaties hebben gezegd dat als de verkiezingen niet transparant en eerlijk zijn, het volk de straat op zal gaan en de macht overnemen. Áñez meldde dat de politie en het leger zullen optreden als het door provocaties tot geweld komt. Dan dreigt een vergelijkbaar scenario als in november vorig jaar. Voor een groot deel van de Bolivianen zijn op het moment verkiezingen niet hun grootste zorg. Ze zijn vooral bezig met overleven. In de peiling van CELAG zei ruim de helft van de ondervraagden dat economie en werkgelegenheid voor hen het belangrijkst waren. Daarna kwam gezondheid. Zeker 13 procent van de stemgerechtigden heeft nog geen voorkeur uitgesproken. Stemmen is in Bolivia verplicht. Naast de president en vicepresident worden ook alle leden van het Congres gekozen: 36 voor de Senaat en 130 voor het Huis van Afgevaardigden. De EU, de VN en het Vaticaan roepen op tot rust en eerlijke verkiezingen. Het Carter Center, de Amerikaanse ngo van voormalig president Jimmy Carter die verkiezingen monitort, stuurde al een paar waarnemers naar Bolivia. Vanwege de coronapandemie zal de waarnemersmissie kleiner zijn dan was verwacht.
Dit artikel is eerder verschenen in de Parbode en door de auteur licht bewerkt voor publicatie op de site van La Chispa.
