Politiek & Maatschappij

Terug naar de jaren tachtig?

31 augustus 2023

Jan de Kievid

Moeizaam werk aan een nieuw grondwetsvoorstel in Chili

In Chili wordt voor de tweede keer in korte tijd een nieuwe grondwet ontworpen. In de Constitutionele Raad proberen de rechtse partijen via een grote meerderheid het neoliberale karakter van de huidige grondwet te handhaven. Als ze daarin slagen, zal het in december 2023 opnieuw mislukken het land een democratischer, socialer en ecologischer grondslag te geven. Dan staat de linkse president Gabriel Boric met lege handen.

In Chili woedt opnieuw strijd over de grondwet. In het land is nog steeds – op een paar belangrijke punten na – de grondwet uit 1980 van dictator Pinochet (1973-1990) van kracht. Na de sociale explosie van oktober 2019 met massale en hevige protesten tegen ongelijke kansen en het neoliberale beleid besloten de geschrokken politieke partijen de Chilenen te vragen of ze een nieuwe grondwet wilden. 78 procent van de kiezers stemde voor een daartoe verkozen orgaan, de Constitutionele Conventie, die zo’n grondwet ontwierp. Het voorstel, met nadruk op ecologische, democratische, feministische, sociale en inheemse rechten, kreeg internationaal veel waardering. De Chilenen verwierpen het echter met 62 tegen 38 procent van de stemmen in een referendum op 4 september 2022.

De linkse president Gabriel Boric, voorstander van de nieuwe grondwet, nodigde de politieke partijen uit om te praten over “voortgang van het grondwetgevende proces”. De rechtse partijen, blij met het ‘Nee’ tegen de grondwet, sloegen die uitnodiging aanvankelijk af. Na een moeizaam politiek touwtrekken sloten bijna alle partijen in december 2022 een ‘Akkoord voor Chili’ om een nieuwe grondwet te maken. Eén partij deed niet mee, de extreemrechtse Republikeinen wier leider José Antonio Kast, wel de Chileense Bolsonaro genoemd, eind 2021 bijna de presidentsverkiezingen had gewonnen.

Twaalf basispunten

De partijen van het akkoord werden het ook eens over twaalf basispunten waaraan de nieuwe grondwet in elk geval moest voldoen. Daaronder zijn belangrijke zaken. Chili is een democratische republiek, waar de soevereiniteit bij het volk berust. De gedecentraliseerde eenheidsstaat respecteert mensenrechten en erkent de inheemse volkeren. Chili is een sociale en democratische rechtsstaat met militairen ondergeschikt aan het civiele gezag. Chili moet zorgdragen voor de natuur en biodiversiteit.

Op 7 mei 2023 kozen de Chilenen een nieuw orgaan, Constitutionele Raad geheten, om een nieuwe grondwet te ontwerpen. Er zijn grote verschillen met de eerdere Constitutionele Conventie. Die telde drie keer zoveel leden en bestond in meerderheid niet uit partijmensen, maar uit onafhankelijken. Terwijl de Conventie grote vrijheden had, is de Raad gebonden aan de twaalf basispunten. Ook ontwerpt de Raad geen eigen nieuwe grondwet maar bespreekt, wijzigt en besluit vervolgens over een voorstel dat op basis van de twaalf punten is gemaakt door 24 door het parlement gekozen deskundigen. Tenslotte is een Technisch-Juridisch comité bevoegd uitspraken te doen over wel of geen strijdigheid met de twaalf basispunten.

Politieke aardverschuiving

Bovendien zijn de politieke verhoudingen radicaal omgekeerd, want in de Raad heeft rechts een tweede derde meerderheid terwijl in de Conventie bijna twee derde van de leden centrumlinks was georiënteerd: een politieke aardverschuiving, tussen centrumlinks en rechts én binnen rechts. Eerder was traditioneel rechts, samenwerkend als Chile Vamos en in 2023 als Chile Seguro, veel groter dan de extreemrechtse Republikeinen. Op 7 mei behaalden de Republikeinen echter 22 van de 50 zetels en Chile Seguro maar 11. De linkse (regerings-)lijst Unidad para Chile verwierf 16 zetels. De vijftigste zetel wordt bezet door een vertegenwoordiger van inheemse groepen. Doordat een paar centrumpartijen zich niet bij links aansloten, haalden ze geen enkele zetel. De Republikeinse leider Kast riep enthousiast de definitieve overwinning uit over 18-O, de sociale uitbarsting die 18 oktober 2019 was begonnen.

Om een artikel in de grondwet op te nemen is 60 procent van de stemmen nodig. Met hun 33 van de 50 zetels kunnen de rechtse partijen dus alles beslissen en kan centrumlinks met 16 zetels dat niet blokkeren. Als de centrumpartijen zich bij Unidad para Chile hadden aangesloten, was dat laatste misschien wel mogelijk geweest. De Republikeinen kunnen in hun eentje niet alles doordrukken, maar kunnen met hun 22 zetels wel eventuele gezamenlijke voorstellen van centrumlinks en traditioneel rechts wegstemmen.
(tekst gaat door onder onder het kader)

Kader
Constitutionele Conventie en Constitutionele Raad

Taak: ontwerpen van nieuwe grondwet die in een referendum – met opkomstplicht – aan alle kiesgerechtigde Chilenen wordt voorgelegd.

Constitutionele Conventie (4 juli 2021 – 4 juli 2022)
*154 leden (paritair mannen-vrouwen), gekozen met algemeen kiesrecht.

*Twee derde van leden onafhankelijk met geen of zwakke banden met partijen.
*Bijna twee derde van de leden centrumlinks georiënteerd.
*Geen politieke richting kan alleen besluiten doordrukken (twee derde vereist).
*Kan grondwet zelf ontwerpen, geen tevoren ingevulde kaders of procedures (wel data).
*Voorstel 4 september 2022 verworpen met 68 tegen 32 procent van de stemmen.

Constitutionele Raad (7 juni – 7 november 2023)
*50 leden (paritair mannen-vrouwen), gekozen met algemeen kiesrecht.

*Allemaal leden van politieke partijen, geen onafhankelijken.
*Twee derde van de 50 leden rechts (11) of extreemrechts (22).
*Rechts kan alleen besluiten doordrukken (drie vijfde vereist).
*Grondwet moet voldoen aan twaalf basispunten: akkoord van politieke partijen (zonder extreemrechts).
*De Raad maakt een grondwet door te stemmen over amendementen op een grondwetsvoorstel, dat op grondslag van de twaalf basispunten is opgesteld door 24 door het parlement gekozen deskundigen.
*Technisch-Juridisch Comité kan op verzoek van een vijfde van de leden bekijken of een amendement strijdig is met een van de basispunten en het ongeldig verklaren.
*Definitieve voorstel wordt op 17 december 2023 in referendum aangenomen of verworpen.

Reddingsboeien

Bovendien deden die Republikeinen niet mee aan het ‘Akkoord voor Chili’ en achten ze zich dus niet gebonden aan de twaalf basispunten. Traditioneel rechts heeft veel kiezers aan extreemrechts verloren en stelt zich daarom harder en rechtser op dan eerder, minder geneigd met centrumlinks te overleggen. Dat alles biedt weinig perspectief voor een sociale, democratische, ecologische en feministische grondwet. Links voelde zich aanvankelijk wat ingeperkt door de twaalf basispunten, maar ziet ze intussen als noodzakelijke reddingsboeien waarop op het, met steun van een Technisch-Juridisch comité, kan teruggrijpen bij sommige rechtse voorstellen.

Vanaf 7 juni hebben de leden van de Raad zich gebogen over het voorstel van de 24 deskundigen. Daarbij konden ze tot 17 juli amendementen indienen. Dat zijn er ongeveer duizend, waarvan vierhonderd van de Republikeinen. Zo proberen de Republikeinen, tegenstanders van het maken van een nieuwe grondwet, via amendementen zo dicht mogelijk bij de nu geldende grondwet van Pinochet te komen. Er zijn ook 31 burgerinitiatieven met meer dan tienduizend digitale handtekeningen waarover de Raad moet praten en stemmen.

Serie ‘De jaren tachtig’

Toen alle amendementen waren ingediend, mengde de minister van Justitie en Mensenrechten, Louis Cordero, zich in de discussie. Hij vond sommige voorstellen een achteruitgang “alsof het een hoofdstuk was van de serie ‘De jaren tachtig’”. Zo willen de Republikeinen “het recht op het leven dat nog geboren moet worden” in de grondwet opnemen. Dat was zelfs in 1980 niet het geval. Ook wil die partij terug naar een twee derde meerderheid om de grondwet te veranderen, wat afgelopen jaren al aardig was versoepeld. Door Chili ondertekende internationale mensenrechtenverdragen zouden hun grondwettelijke status moeten verliezen, zodat ze makkelijker opgezegd kunnen worden. Ook het idee om gevangenen van boven de 75 jaar recht te geven op huisarrest viel verkeerd bij minister Cordero en vele anderen. Ruim de helft van deze gevangenen is veroordeeld wegens ernstige mensenrechtenschendingen tijdens de dictatuur van Pinochet. De Republikeinen, onder leiding van Pinochet-bewonderaar Kast, willen zo deze groep veroordeelde misdadigers bevoordelen. Rechts wil ook een apart hoofdstuk in de grondwet opnemen over de strijdkrachten. Dat was in eerdere Chileense grondwetten nooit het geval, behalve in die van de dictatuur. Opnieuw een terugkeer naar de jaren tachtig.

Neoliberaal model handhaven

De 24 deskundigen van links, centrum en rechts die het grondwetsontwerp maakten, hebben lang gediscussieerd over sociale, economische, culturele en ecologische onderwerpen. Dat is niet zo vreemd, want daarover bestaat stevige verdeeldheid en er zijn in de twaalf basispunten geen duidelijke keuzen gemaakt. Extreem en traditioneel rechts stellen samen voor vrije individuele keuzen op het gebied van medische zorg, verzekeringen, pensioenen en school van de kinderen in de grondwet te verankeren. Dat kan mooi klinken, maar biedt in het heersende neoliberale model de rijken goede zorg in de particuliere sector en scheept het arme deel van de bevolking af met veelal slechte publieke voorzieningen. Vastleggen van deze keuzevrijheden kan het de overheid onmogelijk maken om belangrijke sociale maatregelen te nemen voor iedereen of voor de armere Chilenen – zoals in de huidige grondwet het geval is.

Lidia Casas Becerra, directeur van het mensenrechtencentrum van de Universiteit Diego Portales in Santiago, ziet dat als een centraal punt van rechts en extreemrechts: “Zij leggen de nadruk op geweld/veiligheid, de migratiecrisis, inflatie en andere economische thema’s… Er verschijnen een paar basisideeën: een kleine staat, die niet veel aan voorzieningen moet doen, en dat daarom iedere persoon kiest waar hij zijn gezondheidszorg, onderwijs of een verzekering koopt. Dat wil zeggen, versterken van de basis van de grondwet van 1980 over een slechts aanvullende staat.” Mirjam Henríquez van de rechtenfaculteit van de Universiteit Alberto Hurtado in Santiago acht het grondwettelijk vastleggen van deze vrijheden “onverenigbaar met een sociale staat”, die Chili volgens de twaalf basispunten zou moeten worden.

Water als recht voor iedereen

In hun standaardwerk El sistema político de Chile (2018) schreven Carlos Huneeus en anderen dat door de grondwet van 1980 het “onmogelijk is een echte sociale markteconomie te vestigen” en dat de grondwet “een liberaal-individualistische visie handhaaft over het eigendomsrecht, de economische vrijheid en de rol van de staat in de economie”. Via hun amendementen willen de rechtse partijen dat graag zo houden.

Deze voorstellen om het neoliberale model te handhaven hebben veel onrust veroorzaakt. Niet toevallig gaat een deel van de burgerinitiatieven over meer publieke invloed op onderwijs, gezondheidszorg en sociale zorg. Ook wordt voorgesteld het gebruik van water als een recht voor iedereen te garanderen. Volgens de indieners is in het grondwetsontwerp van de experts de huidige extreme privatisering gehandhaafd en dat moet hoognodig veranderen.

Het wordt spannend

Een aantal centrumlinkse senatoren meent dat als zulke rechtse plannen in de grondwet komen, opnieuw “een afwijzing van de grondwet om de hoek komt” bij het referendum – met opkomstplicht – op 17 december 2023. Het wordt spannend. De Raad heeft drie en een halve maand om de amendementen en andere voorstellen te bespreken en er over te stemmen. Waarschijnlijk zal links meermalen het Technisch-Juridisch Comité vragen om amendementen strijdig te verklaren met de twaalf basispunten. Volgens de Chileense journalist Alex Fajardo Cisternas is zulk ingrijpen “de enige weg naar een waarlijk nieuwe grondwet en niet een slechte kopie van de nu geldende”. Dat vereist wel “dialoog, argumenten en een heldere blik”.

Het is verre van zeker of er een tamelijk goed voorstel komt en of dat door de Chilenen wordt goedgekeurd. Als het rechts lukt om de neoliberale kern in de grondwet te handhaven en dat met een tweede derde meerderheid (niet strijdig met de twaalf basispunten) moeilijk te veranderen maakt, rest links weinig anders dan oproepen om ‘Nee’ te stemmen. Maar als, mede via het Technisch-Juridisch Comité, de grondwet socialer wordt, kan dat voor de Republikeinen reden voor ‘Nee’ zijn. Daarmee hebben ze hun zin, want ze willen geen nieuwe grondwet en bij een afwijzing blijft hun favoriete grondwet van Pinochet van kracht. En dat kan nog lang zo blijven, want er bestaat waarschijnlijk weinig animo om op korte termijn een derde poging te wagen.

In het defensief

De meeste Chilenen zijn slecht geïnformeerd over een nieuwe grondwet. 18 procent zegt er genoeg van te weten, maar 59 procent weet weinig of niets. Een minderheid, 41 procent, heeft vertrouwen in de Raad die het definitieve ontwerp maakt. Slechts 39 procent denkt in december voor de nieuwe grondwet te stemmen en 52 procent wil tegen stemmen. Chilenen hebben een zeer laag vertrouwen in de politieke instituties, zoals parlement en partijen. Daarom stemmen velen tegen ieder voorstel uit de politiek.

Als er geen democratischer, socialer en ecologischer grondwet komt, is dat een zware slag voor de linkse regering van Gabriel Boric. Die staat dan met vrijwel lege handen en is min of meer uitgeregeerd. De regering is bijna permanent in het defensief, belaagd door de rechtse partijen met aanklachten over criminaliteit en migratie. Toen de regering een belastinghervorming indiende waarbij rijkeren en bedrijven iets meer zouden moeten betalen om sociale voorzieningen te financieren, maakt de rechtse meerderheid in maart zelfs de behandeling daarvan in het parlement onmogelijk. Met de sociale uitbarsting van eind 2019, het uitzicht op een nieuwe grondwet en de verkiezing van Boric eind 2021 leek in Chili een nieuw tijdperk te beginnen. Dat perspectief is vrijwel verdwenen.

Gerelateerde berichten

De macro-economische ontwikkeling van Argentinië

De macro-economische ontwikkeling van Argentinië

De Argentijnse president Javier Milei is inmiddels ruim een half jaar aan de macht. Bij zijn aantreden noemde hij als de belangrijkste uitgangspunten van zijn regering een beperkte overheid, respect voor privé-eigendom en vrije handel. De focus van het economisch beleid moest liggen op een herstel van de overheidsbalans, indamming van de inflatie en het aantrekken van buitenlandse investeringen. In dit artikel maakt de auteur de voorlopige balans op.

Lees meer
Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

De uitzending was woensdagavond 1 november, maar kan op Uitzending gemist worden teruggekeken. In de laatste uitzending van dit seizoen vertelt de in Nederland woonachtige Ana haar verhaal. Tien jaar geleden werd middels DNA-onderzoek vastgesteld dat zij tot de zogenaamde roofbaby’s behoort. Haar beide ouders zijn tijdens de Videla-dictatuur vermoord. Haar moeder was vijf maanden zwanger toen zij werd gearresteerd. Op één klein berichtje kort na haar arrestatie werd nooit meer iets van haar vernomen. Haar dochter Ana is geadopteerd, iets dat zij pas op 36-jarige leeftijd te horen kreeg.

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This