De spanning loopt met de dag op in Brazilië. Zondag 2 oktober zijn de presidentsverkiezingen en er zijn nog verschillende scenario’s mogelijk volgens de peilingen. Oud-president Luiz Inácio Lula da Silva (Lula) van de Arbeiderspartij staat op winst, maar aanhangers van de extreemrechtse president Jair Bolsonaro geloven rotsvast in zijn triomf.
Het is momenteel dagelijks vlaggetjesdag in Brazilië. Voor een vergoeding van omgerekend tien euro staan inwoners van steden en dorpen met de vlaggen van kandidaten voor afgevaardigde, senator en president te wapperen op pleinen en kruispunten. Wie in een geelgroen voetbalshirt over straat gaat, stemt op Bolsonaro, de ‘lulistas’ zijn minder zichtbaar. Het is een strijd tussen twee uitersten in het politieke speelveld. De extreemrechtse president Bolsonaro (PL, Liberale Partij) wil door met zijn liberalisering en privatisering van de economie en de verkleining van de overheidsuitgaven.
Voor Lula (president van 2002-2010) is het terugdringen van de sterk opgelopen armoede prioriteit en hij wil juist opnieuw investeren in sociale overheidsdiensten. Ook de bescherming van natuurgebieden, met name de Amazone en de Cerrado, is voor hem een speerpunt van beleid. Onder Bolsonaro is de ontbossing versneld, nadat hij onder meer flink bezuinigde op milieucontroles. Het instituut Imazon becijferde recent dat de ontbossing van het regenwoud in het Amazonegebied het afgelopen jaar het grootst was in de laatste vijftien jaar. Tussen augustus 2021 en augustus 2022 werd ruim 10.000 vierkante kilometer tropisch bos verwoest, een gebied zo groot als zevenmaal de metropool São Paulo.
Straatverkopers bieden artikelen van beide kandidaten aan, hier in de wijk Catete, Rio de Janeiro.
Persoonlijke strijd
In de verkiezingsstrijd gaat het niet veel over inhoudelijke thema’s, de kandidaten vallen elkaar vooral op persoonlijk vlak aan. Het is ‘lulismo’ versus ‘bolsonarismo’. Bolsonaro zet de Arbeiderspartij (PT) weg als een door en door corrupte partij met Lula als hoofd van de criminele bende. In het voorjaar van 2021 annuleerde het Hooggerechtshof de eerdere veroordelingen van Lula wegens corruptie en kwam voor hem de weg vrij om zich opnieuw kandidaat te stellen als president. Vanwege die eerdere veroordelingen zat Lula 580 dagen vast, waardoor hij in 2018 niet mee kon doen aan de verkiezingen. Hij was toen volgens de peilingen de gedoodverfde winnaar. Bolsonaro, die daardoor het presidentschap veroverde, noemt nu in televisiedebatten Lula steevast ‘ex-gevangene’.
Lula heeft op zijn beurt Bolsonaro van genocide beticht vanwege diens (ontbrekende) beleid tijdens de coronapandemie en hij bevraagt de president graag over de 51 huizen en appartementen die hij de afgelopen jaren heeft aangeschaft. Lula grijpt terug op zijn ‘goede periode’ als president, ‘toen iedereen een ijskast kon aanschaffen’, en belooft dat hij het nu nog beter gaat doen. Bolsonaro waarschuwt voor ‘een nieuw Venezuela’ wanneer Lula aan de macht komt.
Bolsonaro spreekt zijn aanhang toe in Copacabana
Stiltepact
Rond de 30 procent van de 156 miljoen kiezers is fanatiek bolsonarista en stemt sowieso op de huidige president, hun ‘mythe’. Zo’n groot percentage uiterst loyale kiezers lijkt Lula niet te hebben. Zijn aanhang bevindt zich vooral onder de armen en in het noorden en noordoosten van het land. Bolsonaro krijgt de voorkeur in een aantal deelstaten in het rijkere middenwesten en zuiden. Met name onder de grote boeren is er veel steun voor Bolsonaro, zij kregen de afgelopen vier jaar alle vrijheid om de landbouwsector naar hoge winsten te stuwen. In de grote steden São Paulo en Rio de Janeiro is het ongeveer fifty-fifty. De evangelische stemmers vormen ook een belangrijk electoraat. Deze groep werd door Lula aanvankelijk genegeerd maar recent wint hij hier terrein.
De scherpe tegenstellingen zorgen ook voor gevoelens van onveiligheid onder de bevolking. Een recent onderzoek toonde dat 67 procent van de bevolking bang is om een politieke mening te geven en dat een paar procent daarvan al te maken heeft gehad met agressie. In veel families is er een stiltepact afgesproken om politieke discussies niet te laten escaleren.
Overal staan mensen met vlaggen te wapperen in verkiezingstijd, hier in de gemeente Maricá, een bolwerk van de PT.
Tweede kans
Een groot deel van de Brazilianen is de polarisatie beu en hoopt op een einduitslag op 2 oktober. Dat kan een reden zijn om op Lula te stemmen. De oud-president kan rekenen op brede maatschappelijke steun. Zoals van gerenommeerde oud-politici – ook uit centrumrechtse hoek – en van de president van de centrale bank, Henrique Meirelles. “We hebben ervaren dat Brazilië onder Lula goed kan functioneren, dat geeft rust”, verklaarde hij. Enkele bekende ondernemers steunen juist publiekelijk Bolsonaro.
Naar schatting 20 procent zal zich van stemmen onthouden, hoewel het verplicht is, en er is ook nog een flink zwevend deel. Daar hoort student Angelo da Silva Moura bij. “Al mijn vrienden op de faculteit zeggen dat ik op Bolsonaro moet stemmen, maar ik weet het nog niet”, zegt de twintiger die bij zijn ouders woont in een bescheiden huis in het buitengebied van de stad Rio de Janeiro. “Lula is goed voor de armen, maar misschien verdient Bolsonaro wel een tweede kans. Door de pandemie heeft hij zijn plannen niet kunnen uitvoeren.”
Veel Brazilianen die vier jaar geleden op Bolsonaro stemden, vinden dat hij die tweede kans verdient, al staan ze niet te juichen over zijn prestaties en keuren ze zijn grove uitspraken en ruziemakerij af. Een andere grote groep is helemaal klaar met de president en de overtuigd linkse kiezers kijken uit naar de tientallen aanklachten tegen hem, die pas mogen worden behandeld wanneer hij geen president meer is.
Andere kandidaten
De centrumlinkse presidentskandidaat Ciro Gomes (PDT) en de centrumrechtse Simone Tebet (MDB) spelen ook een rol in de strijd. Gomes doet al voor de vierde keer een gooi naar het presidentschap en kan op circa 7 procent van de stemmen rekenen. Hij was al eens minister onder Lula, maar keert zich nu steeds feller af van zijn voormalige bondgenoot en flirt zelfs met Bolsonaro. Het lijkt een persoonlijke kwestie. Lula rekent nog wel op de steun van zijn ‘vriend’. Tebet staat in de peilingen op 5 procent van de stemmen. Zij valt Bolsonaro steeds aan op zijn bezuinigingen op onderwijs en wetenschap en gaat haar kiezers in een tweede ronde waarschijnlijk meegeven voor Lula te kiezen.
De viering van 200 jaar onafhankelijkheid op 7 september werd door Bolsonaro aangegrepen voor grote politieke manifestaties, hier op het strand van Copacabana.
Alles of niets
Qua economische cijfers heeft de president de wind nu mee. De economie groeit in 2022 naar verwachting met 2,7 procent en de inflatie is met 6,7 procent per jaar historisch laag. Bolsonaro verwijst graag naar de hogere inflatiecijfers in Europa. Het kan een factor zijn die hem in ieder geval naar de tweede verkiezingsronde, een maand later, duwt. Daarvoor moet Lula op 2 oktober geen meerderheid van de stemmen krijgen. Het wordt spannend want de oud-president staat duidelijk op winst in de peilingen, die overigens door de bolsonaristas niet worden geloofd. In de onderzoeken krijgt Lula tussen de 45 en 52 procent van de stemmen en Bolsonaro tussen de 32 en 37 procent.
Maar onverwachte zaken kunnen de race nog sterk beïnvloeden, vooral wanneer het op een tweede ronde aankomt. Dan zal Bolsonaro ook ‘alles of niets’ gaan spelen en zal de tot nu toe relatief milde strijd zich gaan verharden, is de verwachting. Nieuwe economische meevallers kunnen Bolsonaro een impuls geven, maar rare uitglijders en botte provocaties kunnen hem juist schaden. In 2018 gaf de aanslag op zijn leven hem het zetje naar de overwinning.
Indien Bolsonaro niet wordt herkozen, zou dat de eerste maal zijn bij een zittend democratisch gekozen president in Brazilië sinds het einde van de dictatuur in 1988.
