Het leven en de nalatenschap van de Salvadoraanse ‘kampioen van de armen’ Óscar Romero
El Salvador’s eerste heilige, Óscar Romero, was een van Latijns-Amerika’s meeste prominente religieuze leiders- en El Salvador’s aartsbisschop – toen hij op 24 maart 1980 door een extreemrechts doodseskader werd vermoord tijdens het opdragen van een mis. Hij was toen 62 jaar oud. Romero was te conservatief voor de linkse guerrilleros, te links voor de rechtse elite en te progressief voor de Kerk. Desondanks werd Romero 38 jaar na zijn dood door diezelfde kerk zalig- en heiligverklaard. Hij wordt momenteel wereldwijd aanbeden door gelovigen en mensenrechtenverdedigers. Maar wat betekent zijn nalatenschap voor een land dat anno 2020 (nog steeds) wordt verscheurd door geweld, ongelijkheid en mensenrechtenschendingen?
Romero’s vroege jaren
Óscar Romero werd in 1917 geboren in San Salvador, de hoofdstad van El Salvador. De familie Romero was groot en arm; zoals zovele families in het kleine Midden Amerikaanse land waar destijds al een immense kloof was tussen arm en rijk. Geld om te studeren was er voor Romero niet, wat voor hem waarschijnlijk niet veel uitmaakte aangezien hij al jong zijn religieuze roeping gevonden had. Op zijn dertiende trad hij toe tot een seminarie. Later zette hij zijn opleiding voort in Rome waar hij in 1942 tot priester werd gewijd. Eenmaal terug in El Salvador ontwikkelde hij zich tot een bescheiden, traditionele en toegewijde priester die niets moest weten van politiek.
Groeiend bewustzijn
Zijn aversie voor politiek veranderde echter lichtelijk in de jaren zestig toen de bevrijdingstheologie in opmars kwam: een religieuze beweging die ernaar streefde om godsdienst toe te passen op hulp aan de armen en onderdrukten door middel van politieke en burgerparticipatie. Katholieken in heel Latijns-Amerika werden opgeroepen op te treden tegen de structurele problemen die ervoor zorgden dat een groot deel van de bevolking in armoede leefde. Ondanks zijn groeiende bewustzijn, zag Romero lange tijd af van het idee om te breken met traditie en zich in te laten met de politiek.
In 1972 stal het Salvadoraanse leger de legitieme stembusoverwinning van José Napoleon Duarte, wat leidde tot een aanzienlijke afname in het vertrouwen in de democratie en uiteindelijk tot het ontstaan van verschillende guerrillagroepen.
De stem van de stemlozen
De moord in 1977 op de Jezuïtische priester en goede vriend van Romero, Rutilio Grande, wordt gezien als een keerpunt in het leven van Romero. In hetzelfde jaar werd Romero benoemd tot aartsbisschop. Tegen die tijd begon het geweld en de onderdrukking van het volk door het militaire bewind in El Salvador toe te nemen. Boeren en priesters die in opstand kwamen tegen de onderdrukking van het volk werden massaal gevangengenomen, gemarteld en vermoord. Romero begon zich uit te spreken tegen het buitensporige geweld. Zijn publiekelijke optreden na de moord op Rutilio Grande waarin hij de overheid de schuld gaf van Grande’s dood en gerechtigheid eiste, werd hem niet in dank afgenomen. Daarbij weigerde hij al het contact met overheidsfunctionarissen totdat zij de moorden zouden onderzoeken en de daders zouden vervolgen, wat echter werd nagelaten. Romero werd een voorvechter van een kerk die opkomt voor de armen.
Mijn Salvadoraanse collega en mensenrechtenadvocaat Paula Cuellar vertelde mij over Romero’s uitzonderlijke vermogen om met zijn preken en daden te fungeren als ‘de stem van de stemlozen’ en de belangen van de armen te prediken. Op deze manier hield hij de daders van mensenrechtenschendingen verantwoordelijk zonder daarbij partij te kiezen. Ook de guerrilla werd aansprakelijk gehouden voor begane mensenrechtenschendingen. Zij deelden in eerste instantie Romero’s inzet voor mensenrechten. Desalniettemin werden de aanklachten jegens de guerrilla en zijn conservatieve mening niet door alle guerrilleros gewaardeerd.
“De bijdrage van uw overheid zal, in plaats van het bevorderen van meer rechtvaardigheid en vrede in El Salvador, zonder enige twijfel onrechtvaardigheid en onderdrukking van het volk verergeren, dat herhaaldelijk moet worstelen om respect te krijgen voor zelfs hun meest fundamentele mensenrechten.” In februari 1980 schreef Romero deze woorden aan de toenmalige president van de Verenigde Staten, Jimmy Carter, om hem te vragen te stoppen met het financieel en materieel steunen van het Salvadoraanse leger om zo mensenrechtenschendingen te voorkomen. Hierna reisde hij naar Europa om daar aandacht te vragen voor het geweld en de mensenrechtencrisis waar zijn land in verkeerde.
Romero’s laatste preek
Iedere week gaf Romero een radiopreek om mensenrechtenschendingen aan te kaarten. Het werd een van de populairste radioprogramma’s in het land. Op 23 maart 1980 hield Romero zijn laatste preek; een legendarische preek waarin hij soldaten opriep hun meerderen niet te gehoorzamen en zo een einde te maken aan de onderdrukking. Hij eindigde met de volgende woorden die het diepgaande sentiment dat Romero belichaamde tot zijn dood beschrijven: “In de naam van God, in de naam van het noodlijdende volk, wier protestkreten iedere dag luider naar de hemel rijzen, ik verzoek u, ik smeek u, ik beveel u in de naam van God: stop de onderdrukking!” Romero heeft die oproep met de dood moeten bekopen. De volgende dag werd hij tijdens het opdragen van een mis doodgeschoten door een scherpschutter in opdracht van de rechtse legergeneraal Roberto d’Aubuisson en van Mario Molino, zoon van ex-president Arturo Armando Molina.
De spraakmakende moord op aartsbisschop Romero was geen opzichzelfstaand voorval. Hetzelfde jaar werden er verschillende bloedbaden aangericht en ook andere personen die zich uitspraken voor mensenrechten en democratie werden vermoord. Zelfs op Romero’s uitvaart, 30 maart 1980, opende het leger het vuur op aanwezige burgers die hun laatste eer aan hun aartsbisschop wilden bewijzen. Deze gebeurtenissen kunnen volgens Paula Cuellar worden gezien als de vonk die de burgeroorlog definitief deed ontbranden, een burgeroorlog die twaalf jaar zou duren en meer dan 75.000 mensen het leven zou kosten. Met de dood van Romero verdween de tussenpersoon die bemiddelde tussen de guerrilla en de overheid. Daarbij was de moord op Romero voor veel burgers een reden zich aan te sluiten bij de guerrilla. “Om deze redenen kan de moord op Romero worden geïnterpreteerd als een misdaad tegen de mensheid”, betoogt Cuellar. Doorgaans betekent een misdaad tegen de mensheid de moord op meer dan één persoon, maar in dit geval heeft de moord op Romero een impact gehad op de Salvadoraanse bevolking in het algemeen.
De zaak Romero
Paus Franciscus heeft aartsbisschop Romero in 2015 zalig verklaard. In 2018 volgde zijn heilig verklaring, nadat het benodigde wonder was verricht: een zwangere en terminaal zieke vrouw uit El Salvador overleefde haar zwangerschap en herstelde volledig na een gebed van haar man tot Romero.
Toen ik Paula Cuellar vroeg tot in hoeverre bisschop Romero vandaag de dag nog een belangrijke rol speelt in de strijd tegen onrecht en straffeloosheid, antwoorde ze: “Bisschop Romero speelt nog steeds, en sinds zijn heilig verklaring nog meer, een belangrijke rol in de huidige maatschappij. Ironisch genoeg wordt er gediscussieerd over hoe het mogelijk is dat Romero buiten El Salvador is benoemd tot heilige, terwijl in El Salvador tot op heden nog niemand voor zijn moord in veroordeeld, ook al is het brein achter de moord alom bekend en is er genoeg bewijs.” Hierin is de zaak Romero, wederom, geen geïsoleerde zaak. Door een controversiële amnestiewet wordt het zo goed als onmogelijk gemaakt militairen, verantwoordelijk voor mensenrechtenschendingen die zijn gepleegd tijdens de oorlog, te vervolgen.
Romero’s gedachtegoed
Door crimineel geweld, vooral gerelateerd aan bendes en drugskartels, heeft El Salvador vandaag de dag een van de hoogste moordcijfers wereldwijd. Dit geweld, de oorlog en daarnaast armoede en natuurrampen hebben geleid tot veel emigratie. Naar schatting is sinds de jaren tachtig een derde van de Salvadoraanse bevolking geëmigreerd. Daarbij wordt het land geteisterd door corruptie door zowel linkse als rechtse politici. In de afgelopen 40 jaar is Monseigneur Romero uitgegroeid tot een voorbeeld voor katholieken die zich bekommeren om vrede en rechtvaardigheid – en een beschermengel voor het Salvadoraanse volk. Zijn gedachtegoed over sociale rechtvaardigheid voor de armen en het aansprakelijk houden van mensen die misdaden begaan, ongeacht hun politiek kleur, is nog steeds relevant voor de situatie waarin het land zich bevindt.
