Negatieve stereotypen, maar wel geleidelijk positiever beeld
Braziliaanse favelas hebben meestal een negatieve reputatie. Uit een onderzoek naar de berichtgeving over favelas in Rio in zes kranten uit de Verenigde Staten en Groot-Brittannië blijkt dat nog steeds het geval. De laatste jaren wordt het beeld wel wat positiever. De kranten laten ook vaker bewoners aan het woord. Het onderzoeksrapport eindigt met nuttige aanbevelingen voor journalisten.
Met het WK voetbal vorig jaar en de Olympische Spelen volgend jaar, staat Brazilië al een aantal jaren in de internationale spotlights. Een onderwerp dat daarbij veel aan bod komt, zijn de favelas van Rio de Janeiro. De ngo Catalytic Communities, gevestigd in Rio de Janeiro en opgericht door de Braziliaans-Amerikaanse stedenbouwkundige Theresa Williamson, publiceerde onlangs een kritisch rapport over de berichtgeving over deze buurten in de Engelstalige media.
Aanleiding voor het onderzoek was het feit dat favelas nog altijd door een zeer negatieve lens worden bekeken, zowel door de rijkere bevolking van Rio de Janeiro als internationaal. “Hoewel een stigma vaak het resultaat is van diepgewortelde ideeën, spelen de media een belangrijke rol in het beïnvloeden van deze ideeën. De media kunnen het heersende beeld bevestigen, maar ook een ander beeld te geven en daarmee ideeën geleidelijk veranderen,” aldus het rapport. Ook in de Nederlandse media is de beeldvorming rondom favelas vaak weinig kritisch, met veel nadruk op geweld en criminaliteit. Kennis van de belangrijkste bevindingen van het rapport kan daar wellicht verandering in brengen.
Catalytic Communities onderzocht de berichtgeving in drie veel gelezen kranten uit de Verenigde Staten (New York Times., Wall Street Journal, USA Today) en drie uit Groot-Brittannië (The Guardian, The Telegraph, Daily Mail), die in de onderzochte periode totaal 329 artikelen publiceerden met het woord favela erin. De helft van deze artikelen noemt de term slechts één keer. In 28 procent zijn favelas het belangrijkste onderwerp en in 22 procent een van de onderwerpen. Bij het onderzoeken van de artikelen stelde de organisatie een aantal belangrijke vragen. Welke onderwerpen komen aan bod? Welke favelas worden beschreven? Vanuit welk perspectief en met welke woorden wordt dat gedaan?
Altijd drugshandel
De meest voorkomende onderwerpen zijn geweld, drugshandel, de politie, de ‘pacificatie’ van favelas, en het WK Voetbal. Het beeld van gewelddadige wijken, waar een doorlopende oorlog woedt tussen drugsbendes en de politie, is dus nog altijd dominant. Volgens dit rapport schetst 41 procent van de artikelen een duidelijk negatief beeld van favelas. In slechts 7 procent van de artikelen is het beeld positief, en in 49 procent neutraal of een mengsel van negatief en positief. Dit negatieve beeld komt terug in de termen die gebruikt worden om favelas te beschrijven. De meest gebruikelijke Engelse vertaling van het woord favela is slum, wat grofweg overeenkomt met het Nederlandse sloppenwijk. Shantytown, te vertalen als krottenwijk, komt op de tweede plaats.
Catalytic Communities bekritiseert het gebruik van dergelijke vertaalde termen. Slum, shantytown, squatter settlement en ghetto hebben de verkeerde connotaties, zo vindt de organisatie. Ze geven een beeld van bittere armoede en ellende, terwijl dat in veel favelas niet realistisch is. De meeste favelabewoners hebben elektriciteit, stromend water, redelijke sanitaire voorzieningen, om nog maar te zwijgen over apparaten als televisies, koelkasten en mobiele telefoons. Ook zijn veel favelas redelijk goed georganiseerd, met een bewonersorganisatie en vaak meerdere ngo’s. Vrijwel alle kinderen gaan er gewoon naar school. Natuurlijk is geweld een probleem, maar veel artikelen suggereren dat er niets anders te vinden is en dat geweld alle facetten van het dagelijks leven beheerst.
Verbetering
Interessant is dat uit het onderzoek blijkt dat er in de berichtgeving weldegelijk verbeteringen zijn. Er wordt een vergelijking gemaakt tussen drie periodes: 2009-2010, 2011-2012 en 2013-2014. In de laatste periode is het beeld al een stuk positiever. Zo worden in aanzienlijk meer artikelen favelabewoners direct geciteerd, wat een lokaal perspectief biedt. Ook worden de termen slum en shantytown steeds minder gebruikelijk, terwijl meer neutrale termen zoals community (gemeenschap) en neighborhood (buurt) juist vaker gekozen worden. Steeds meer artikelen hanteren bovendien helemaal geen vertaling: een teken dat de term favela voor zichzelf gaat spreken.
Ondanks deze positieve ontwikkeling, zo wordt in de conclusies benadrukt, zijn we er nog lang niet. Nog altijd is slum de meest gebruikte vertaling voor het woord favela en zijn geweld en drugshandel de meest genoemde onderwerpen in de artikelen.
Het rapport kritiseert ook het gebrek aan diversiteit en precisie bij de beschrijving van de favelas. 47 procent van de artikelen refereert niet aan een specifieke wijk, maar beschrijft favelas in het algemeen. Van de artikelen die wel een wijk noemen is Rocinha (een grote favela waar veel toeristen komen, vlakbij de rijke buurt Ipanema) verreweg het populairst. Daarna volgen Complexo do Alemão, Complexo do Maré, Vidigal, Pavão-Pavãozinho, Santa Marta en Cidade de Deus. Dit betekent dat het overgrote deel van Rio’s achthonderd favelas niet of nauwelijks aandacht krijgt in de internationale media.
Hoe verder?
Catalytic Communities doet verschillende aanbevelingen voor journalisten die over favelas schrijven. Omdat die ook voor Nederlandse journalisten en hun publiek relevant zijn, hier een beknopte versie van deze lijst:
- Blijf aandacht schenken aan favelas. Media-aandacht is belangrijk om deze wijken positief te veranderen, juist ook na de Olympische Spelen volgend jaar.
- Zoek naar het lokale perspectief. Nog altijd zijn er teveel journalisten die alleen hun eigen visie of de standpunten van buitenstaanders weergeven.
- Varieer met onderwerpen. Schrijf niet alleen over de drugshandel, maar ook over zaken als huisvesting, lokale organisaties en cultuur.
- Erken je verantwoordelijkheid als journalist: door over favelas te schrijven, draag je bij aan de beeldvorming.
- Bedenk dat de meeste mensen de term favela kennen en dat vertalingen als sloppen- of krottenwijk meestal onnodig zijn.
- Ga kijken in favelas buiten de toeristische gebieden en schrijf over wijken die nog weinig aandacht krijgen.
- Gebruik foto’s van lokale collectieven (bijv. Imagens do Povo of Favela em Foco) of de flickr-database van Catalytic Communities.
- Vraag om hulp van Catalytic Communities. De organisatie kan journalisten in contact brengen met lokale experts.
Het hele rapport is hier te lezen. Catalytic Communities is een non-profit organisatie in Rio de Janeiro die de wereldwijde beeldvorming over favelas onderzoekt en positief probeert te veranderen, onder andere door de Engelstalige nieuwssite Rio on Watch. De organisatie is geheel afhankelijk van donaties en heeft momenteel een crowdfundingsactie via Indiegogo.
Foto’s bij dit artikel zijn gemaakt door Felipe Paiva (foto bovenaan) en Luiz Baltar (middelste en onderste foto). Alle foto’s zijn afkomstig van de flickr-database van Catalytic Communities.
