Chileense vrouwengroep over de sociale uitbarsting en de toekomst
Na een sociale opstand en te midden van de coronapandemie stemmen Chilenen 25 oktober over de vraag of er een nieuwe grondwet moet komen. Velen zijn daar actief mee bezig. De groepering van ‘Democratische Vrouwen’ in Santiago strijdt al bijna vijftig jaar voor mensenrechten. Deze meestal wat oudere vrouwen staan open voor nieuwe ontwikkelingen. Ze geloven niet in spectaculaire resultaten, maar “hebben wel hoop dat het beter wordt dan het lange tijd is geweest”.
“Voor het eerst voel ik me optimistisch.” Dat zei Raquel Aránguez, het jongste lid van de groepering van ‘Democratische vrouwen’ (AMD), een actieve mensenrechtengroep in de deelgemeente Nuñoa in de Chileense hoofdstad Santiago. Sinds 18 oktober 2019 was Chili in de ban van de ‘sociale uitbarsting’, met massale protesten tegen de grote maatschappelijke ongelijkheden. Als gevolg van deze opstand zouden de Chilenen zich op 26 april in een referendum uitspreken over wel of geen nieuwe grondwet. Maar de coronacrisis maakte alles anders. Er was geen ruimte meer voor massale protesten en het referendum werd een half jaar uitgesteld, tot 25 oktober. Anders dan gehoopt nog steeds in coronatijd. Verwacht wordt dat een overgrote meerderheid met Apruebo (Ik keur goed) voor een nieuwe grondwet zal stemmen.
De gesprekken met drie prominente leden van de ‘Democratische vrouwen’ – en apart met het jongste lid – vonden plaats op 2 en 4 maart van dit jaar. Het eerste gesprek was in de tuin van de nog altijd strijdbare 102-jarige erevoorzitster Inés Erazo de Kirberg. Daarbij waren ook haar dochter Lena Kirberg (vicevoorzitster) en voorzitster Lissien Corvalán aanwezig, beiden ongeveer zeventig jaar. Het woord corona is niet een keer gevallen, maar slechts twee weken later was in Chili vrijwel alles gesloten.
Gevaarlijk
Inés vertelde dat de groep meteen na de staatsgreep van 11 september 1973 tegen president Salvador Allende was ontstaan: “We moesten de mensen die gevangen waren genomen en gemarteld en hun familieleden helpen. Dat was toen moeilijk en gevaarlijk. Mijn man – Enrique Kirberg, rector van de Technische Universiteit van Santiago – was ook gevangen. Ik moest me toen een beetje op de achtergrond houden om geen mensen bang te maken omdat ze contact hadden met de vrouw van een gevangene.”
De groepering bestaat bijna een halve eeuw. Sommige vrouwen, zoals erevoorzitster Inés, zijn al vanaf 1973 lid. Er zijn nu zo’n vijftig leden, merendeels boven de zestig jaar. Ongeveer vijftien zijn erg actief, onder wie het jongste lid Raquel Aránguez. Deze 33-jarige lerares geschiedenis aan een middelbare school is ook lid van de leiding van de jeugdafdeling van de Communistische Partij. Ze leerde de groep kennen via Inés Kirberg. “Ik was heel verbaasd, want ik kende organisaties van ouderen die zich bezighielden met handwerken, bingo en kaarten, maar hier waren ze politiek actief met dezelfde belangstelling als ik. De leden staan open voor nieuwe ontwikkelingen, hebben superinteressante levensgeschiedenissen en ik leer veel van hun ervaringen.”
Water
Volgens Inés “dachten veel mensen in 1990, toen de dictatuur eindigde, dat Chili weer democratisch was en we naar huis konden gaan om uit te rusten. Maar dat was niet zo. We zagen de verraders en folteraars vrij over straat lopen, terwijl onze familieleden en vrienden waren vermoord. We moesten verder strijden voor een echte democratie”. Voorzitster Lissien Corvalán: “We hebben ons lang, samen met andere organisaties, ingezet voor de slachtoffers van de dictatuur en het berechten van de mensenrechtenschenders. Dat blijft belangrijk, maar sinds vijf jaar richten wij ons speciaal op de mensenrechten op dit moment, niet alleen de politieke, maar ook sociale en economische. Zo worden de rechten van de Mapuche, de oorspronkelijk bewoners, nog steeds geschonden. Het onderwijs voor arme kinderen is van erbarmelijke kwaliteit, evenals de publieke gezondheidszorg. Het water, dat voor iedereen beschikbaar moet zijn, is geprivatiseerd en de natuurlijke omgeving wordt in Chili verwoest.” De groepering (AMD) doet mee met manifestaties en protesten en geeft cursussen en lezingen, zoals over ‘Vrouwenrechten, machismo en de Chileense cultuur’. Ook steunt de AMD Mapuche-kinderen in conflictgebieden en organisaties tegen vervuiling in arme wijken.
In de coronatijd met een langdurige lockdown zijn veel activiteiten niet mogelijk. De AMD verzorgt daarom, samen met andere organisaties, voedselpakketten voor mensen die in financiële problemen zijn geraakt en helpt gewonden van het harde politieoptreden. Daarnaast zijn er – vooral virtuele – bijeenkomsten over bijvoorbeeld ‘Mensenrechten tussen sociale uitbarsting en pandemie’ en ‘De bijdrage van vrouwen aan een nieuwe grondwet’.
Meteoriet op de wereld
Voor veel Chilenen kwam de sociale uitbarsting met massale protesten als een verrassing. Hoe was dat voor deze vrouwen? Inés: “Voor ons was het geen verrassing, want we hadden de maanden daarvoor al een uitbarsting van het feminisme gezien.” Lissien vult aan: “We wisten al hoe vooral arme mensen leden onder de milieuvervuiling, de Mapuche werden onderdrukt en verzet van middelbare scholieren en studenten met traangas werd bestreden. Er was veel corruptie. Bovendien moesten veel mensen geld lenen voor de studie van hun kinderen.” Inés: “Die schulden maakten ons een volk van slaven.”
Raquel kijkt vanuit er wat anders tegenaan: “Ik was wel verrast, want ik was altijd verbaasd dat er zo weinig verzet was. Ik zei wel eens als grap: ‘Er zal nog eerder een meteoriet op de wereld vallen waarna de menselijke beschaving opnieuw moet beginnen, dan dat Chilenen zullen proberen de situatie te veranderen.’ Ik hoor nu veel mensen die eerder zeiden ‘Politiek interesseert me helemaal niet’, op straat over dezelfde thema’s praten die ik zelf belangrijk vind. Voor het eerst hoefden we als communistische jongeren niet tegen de mensen te zeggen ‘Laten we gaan demonstreren’, want ze gingen zelf protesteren.”
Geen utopisch doel
In Europa werd de sociale uitbarsting wel eens vergeleken met de tijd van de regering van de socialistische president Allende, de Unidad Popular (UP): een enorm golf van enthousiasme en strijd voor een rechtvaardiger, socialistische samenleving. De vrouwen zien dat duidelijk anders. Lena: “De UP bracht hoop met een socialistisch perspectief. Dat is nu niet het geval. Nu proberen we aan de verstikking te ontsnappen. De jongeren zeggen: ‘Mijn vader heeft geen pensioen’. Er is geen partij die strijd levert, er is geen utopisch doel.” Raquel ziet dat ook zo: “Toen was er grote participatie in sociale organisaties met sterke vakbonden en politieke partijen. De staat gaf leiding aan de nationale ontwikkeling. Nu is Chili lamgeslagen door het neoliberalisme. Het was lange tijd zeer gedepolitiseerd met weinig politieke en sociale participatie. Tijdens de UP waren de partijen niet zo in diskrediet als nu.”
Doet de huidige situatie denken aan de dictatuur? Lena: “De avondklok, militairen in de straten, rondcirkelende helikopters en het keiharde politieoptreden tegen demonstranten riepen bij velen angstige herinneringen op aan de dictatuur. Het is nu veel zichtbaarder, want alles wordt gefilmd en via sociale media verspreid. Ons trof hard dat de zoon van onze voorzitster door twaalf agenten werd mishandeld en ernstig oogletsel opliep. Beelden daarvan kwamen meteen prominent op de televisie.” Voor Raquel, van de post-dictatuurgeneratie, ligt dat wat anders: “Ik herken wel het politieoptreden van oude filmbeelden van de dictatuur, maar jongeren zijn nu veel minder bang voor de avondklok en de politie. Ondanks de politierepressie hebben ze nu meer vrijheid dan onder de dictatuur.”
Gescheiden werelden
Zeer waarschijnlijk komt er na het referendum een nieuwe grondwet. Welke essentiële punten moeten moet worden veranderd, vergeleken met huidige grondwet, waarvan de basis in 1980 tijdens de dictatuur van Pinochet via een frauduleus referendum is opgelegd. Lissien vat het kort samen: “Ten eerste moet de grondwet gelijke rechten erkennen op politiek, civiel en sociaaleconomisch gebied: onderwijs, gezondheidszorg, arbeidsrechten, sociale zekerheid en een gezond leefmilieu. Nu zijn die rechten vooral afhankelijk van hoeveel geld je hebt. Nu is de staat in de grondwet vooral ‘aanvullend’, maar – dat is het tweede punt – de staat moet weer belangrijker worden en al die rechten garanderen. Met deze punten komt er een eind aan de huidige neoliberale grondwet.”
Er is een grote kloof tussen politieke partijen en demonstranten en sociale bewegingen. Is voor de strijd voor een betere grondwet geen betere samenwerking nodig? Lissien: “Overal zijn nieuwe buurtorganisaties ontstaan die praten over lokale problemen en wat in de nieuwe grondwet moet komen. Ze werken ook vaak samen. In die organisaties zitten ook vaak mensen van partijen, maar niet namens een partij. Bij grote manifestaties zie je ook geen spandoeken van partijen, die erg in diskrediet zijn geraakt. Het afwijzen van de partijen is een probleem, want het is moeilijk zonder de partijen tot een oplossing of een goed akkoord te komen. De mensen die nu op straat vechten met de politie gaan meestal niet stemmen.”
Dat laatste constateert ook Raquel: “Jongeren van de harde lijn bij de demonstraties willen niets te maken hebben met instituties, de staat, partijen en verkiezingen. Maar dat zijn er niet zo veel en ze zullen niet veel mensen overtuigen. Ik hoor mijn leerlingen zeggen: ‘Ik ken een jongen die achttien jaar is en dus mag stemmen, maar dat niet wil. Dat is stompzinnig!’ Maar sociale bewegingen en partijen zijn wel vaak gescheiden werelden zonder dialoog.”
(Geen) horizon
Na het referendum over wel of geen nieuwe grondwet duurt het nog twee jaar voor een nieuwe grondwet in werking treedt en nog langer voor mensen daarvan positieve effecten in hun eigen leven ervaren. Hoe kom je vooruit in zulke omstandigheden? Raquel: “Het wordt een paar jaar harde strijd met de conservatieve krachten. En als we het proces naar een nieuwe grondwet niet ondersteunen met massale acties, dan wint rechts dat het huidige maatschappelijke model met de grondwet van Pinochet wil handhaven. Maar er is al een culturele revolutie gaande. Veel mensen leefden lange tijd geïsoleerd. Nu hebben we een samenleving met veel meer participatie.”
Naar de toekomst: is er meer reden voor optimisme of voor pessimisme? Soms hoor je over een revolutie met vreugde en enthousiasme na zoveel jaar waarin weinig veranderde. Lena: “We hebben wel hoop dat het beter wordt dan het lange tijd is geweest, maar er heerst geen vreugde.” Raquel: “Voor het eerst voel ik me optimistisch. Er zijn mensen die zeggen: ‘Er is geen politieke leiding, er is geen horizon’, maar het is beter dan wat we hadden. En nooit hadden we zo’n kans om stappen vooruit te zetten
