Politiek & Maatschappij

Miguel Jiménez ontdekte veel clandestiene graven
Weer was een politieke moord in de Mexicaanse deelstaat Guerrero wereldnieuws. Slachtoffer was de activist Miguel Jiménez, die bij zijn onderzoek naar de geruchtmakende verdwijning afgelopen september van 43 studenten talrijke clandestiene graven had gevonden. Hij hielp familieleden van de slachtoffers van drugsbendes om daarover openlijk te praten en zette dit publieke geheim nationaal op de agenda.

De Mexicaanse activist Miguel Ángel Jiménez Blanco is zaterdagavond 8 augustus vermoord in zijn woonplaats Xaltianguis, een dorp vlakbij Acapulco in de deelstaat Guerrero. Wie verantwoordelijk was voor de moord is nog onbekend, maar alles wijst op een politieke misdaad. Miguel werd van verschillende kanten bedreigd wegens zijn zoektocht naar vermiste personen in Iguala en zijn leidende rol bij de gemeenschapspolitie (policía comunitaria) in zijn dorp.

Het afgelopen jaar was Miguel actief in Iguala, een stad in het noorden van Guerrero, waar zich eind september 2014 een drama voltrok. Een lokale politie-eenheid opende het vuur op een groep studenten uit Ayotzinapa. Drieënveertig studenten werden ontvoerd in politievoertuigen en vermoedelijk overhandigd aan een lokaal drugskartel, in opdracht van de burgemeester van Iguala. Sindsdien zijn zij ‘verdwenen’. Terwijl duizenden Mexicanen in het hele land uit protest de straat op gingen, vertrok Miguel vanuit zijn dorp naar het 200 kilometer noordelijker gelegen Iguala om te helpen bij de zoektocht naar de verdwenen studenten.

‘Schoon’

Vijfenveertig jaar oud en afkomstig uit een boerengezin, was Miguel een serieuze man met een speels karakter. Hij was zeer doortastend als leider van de Unión de Pueblos y Organizaciones del Estado de Guerrero (UPOEG, Unie van Volkeren en Organisaties van de staat Guerrero), waarvan de  gemeenschapspolitie in de regio Costa Chica deel uitmaakt. De UPOEG baseert haar werk op de culturele gebruiken en de organisatiestructuur van inheemse groepen. Volgens deze gebruiken kozen de inwoners van Xaltianguis uit hun midden een groep vooraanstaanden die de verantwoordelijkheid kregen om het dorp te beschermen. Miguel leidde dit proces en zorgde ervoor dat de gemeenschapspolitie die in 2013 werd opgericht om het toenemende geweld tegen te gaan onder direct gezag en controle van de gemeenschap kwam.

Het fenomeen gemeenschapspolitie kent een lange geschiedenis in Guerrero. De gebieden waar deze zelforganisatie voorkomt, worden beschouwd als de veiligste regio’s in Guerrero. Het opzetten van gemeenschapspolitie in Xaltianguis en omstreken was echter uitzonderlijk, omdat de vallei fungeert als drugstoegangspoort naar Acapulco en dus onder scherpe controle van drugskartels staat. Toch slaagde Miguel er tegen alle verwachting in om zijn woonplaats “schoon te maken”, zoals hij zelf zei, en veiligheid voor zijn familie en dorpsbewoners te garanderen.

‘Huis voor huis’

Een week na het drama in Iguala bezochten ouders van de vermiste Ayotzinapa-studenten een vergadering van de UPOEG in El Cortijo, 120 kilometer bij hen vandaan. Een aantal van deze  studenten kwam uit het gebied waar de UPOEG actief is. Omdat de ouders geen vertrouwen hadden in het officiële onderzoek en de zoekacties van de regering, vroegen ze de UPOEG om hulp. Twee dagen later trok een lange karavaan van trucks met meer dan driehonderd UPOEG-leden vanuit de regio Costa Chica naar Iguala. Ze sloegen hun kampement op in het centrum van Iguala en verklaarden niet te zullen vertrekken totdat de studenten weer veilig thuis zouden zijn. Onder leiding van Miguel trokken UPOEG-leden de buitenwijken en heuvels van Iguala in. Met zijn boerenkennis navigeerde Miguel zijn kameraden door onbegaanbaar terrein en zochten ze huis voor huis naar sporen van de verdwenen studenten.

Toen de Mexicaanse regering als officieel nieuws naar buiten bracht dat de Ayotzinapa-studenten waren verbrand op een vuilnisbelt in Cocula, een dorp in de buurt van Iguala, was Miguel een van de eersten om dit te weerspreken. Hij was zelf op de vuilnisbelt geweest en had daar veel materiaal gevonden dat zeker ook verbrand had moeten zijn in een vuur dat nodig was om drieënveertig lichamen te verbranden. Bovendien regende het de nacht van de verdwijning, zo vertelde hij de pers in een video die internationaal circuleerde. Snel hierna bevestigden tientallen Mexicaanse wetenschappers en journalisten Miguel’s twijfels over het officiële onderzoek.

‘Één groot clandestien kerkhof’

Tijdens de zoektochten rondom Iguala troffen UPOEG-leden talrijke clandestiene graven aan. Toen forensisch onderzoek uitwees dat het niet om de Ayotzinapa-studenten ging, rees de vraag wie deze mensen dan wél waren? De aanwezigheid van de UPOEG en buitenlandse journalisten in Iguala bood inwoners de ruimte om hun collectieve zwijgen te doorbreken. Het ene na het andere verhaal kwam naar buiten over mensen die van straat waren geplukt en ontvoerd door lokale drugsbendes. Soms werd er losgeld gevraagd, maar betalen was zelden een garantie om levend terug te keren. Verdwijningen bleken een alledaags verschijnsel in Iguala. Zoals Miguel in verschillende interviews zei: “Het is hier één groot clandestien kerkhof”.

Toen de meeste UPOEG-leden na wekenlang zoeken weer terugkeerden naar hun dorpen, bleef Miguel in Iguala om de familieleden van vermiste personen te ondersteunen die het hadden aangedurfd met hun verhaal naar buiten te komen. Dat was riskant in een stad waar drugsbendes nog even actief waren als voor het drama dat internationale aandacht kreeg. Samen met de familieleden richtte Miguel een organisatie op: Comité de búsqueda los Otros desaparecidos de Iguala (Comité voor de zoektocht naar de Andere Vermisten van Iguala). De comitéleden hadden de hoop op de levende terugkeer van hun familieleden opgegeven, maar wilden enkel de lichamen van hun geliefden begraven. Wederom trok Miguel elke dag de heuvels van Iguala in op zoek naar clandestiene graven. Hij legde contact met internationale media en mensenrechtenorganisaties en zette een breed netwerk van hulporganisaties op die zich tijdelijk installeerden in het parochiehuis San Gerardo, net buiten het centrum van Iguala. Dat werd de uitvalsbasis van het comité.

Op de koele binnenplaats van het parochiehuis stond Miguel afgelopen maanden dagelijks journalisten te woord, regelde hij psychische hulp voor nabestaanden en coördineerde hij het verzamelen van getuigenissen. Hij zette de overheid zodanig onder druk dat een afgevaardigde van de procureur-generaal langskwam en toezegde permanent een team forensische experts in Iguala te installeren. Dit was een grote zege voor de comitéleden, voor wie het identificeren van lichamen van fundamenteel belang is om hun verdriet een plek te geven.

Intimiderend

Op een middag in november vertrokken Miguel en een aantal comitéleden naar de plaats waar  de vorige dag menselijke resten waren aangetroffen; wellicht hun vermiste familieleden. Bij aankomst bleek de plek  afgesloten en bewaakt door een groep intimiterende gendarmerie. De comitéleden zagen dat een team experts van de regering achter de plastic omheining aan het werk was, maar niemand werd doorgelaten. De angst dat de overheid bewijsmateriaal wilde laten verdwijnen om de kwestie in de doofpot te stoppen, zorgde voor paniek en woede onder de comitéleden. Ook Miguel, die zich eerder diplomatiek opstelde naar overheidsvertegenwoordigers, werd kwaad bij het zoveelste falen van de regering om transparant te werk te gaan. Hij zei dat hij veel had meegemaakt en goed kalm kon blijven onder zware omstandigheden, tot het moment dat zijn lichaam signalen ging afgeven. Hij wees met zijn vingers langs zijn hoofd naar boven: “Dit is zo’n moment”.

Miguel haalde alles uit de kast om toegang tot de plek te eisen. Het duurde uren en de schemering viel al over de heuvels toen hij eindelijk toestemming kreeg de plek te betreden, in een wit plastic pak. Het was al donker toen hij zijn observaties kon overbrengen aan de comitéleden, die al hadden besloten om zo nodig te overnachten op de onheilspellende plek. Miguel’s stem klonk aangedaan en hij veegde de tranen uit zijn ogen: “Als het aanzien van lichamen mij nog steeds zo diep raakt, hoe moeten jullie je dan wel niet voelen als familieleden?”

Angst doorbreken

Met hulp van Miguel hebben inmiddels honderden inwoners van Iguala melding gemaakt van vermiste familieleden en zijn ruim tweehonderd stoffelijke resten gevonden. Zes lichamen zijn inmiddels geïdentificeerd en overgedragen aan de families. Miguel heeft de angst onder inwoners van Iguala weten te doorbreken en zich ingezet voor de veiligheid van mensen die hun stem lieten horen. Bovendien heeft hij het publieke geheim van de schokkende aantallen clandestiene graven en vermiste personen in Guerrero nationaal op de agenda gezet. Wetende dat hij gevaar liep, vroeg hij meerdere malen de overheid om bescherming, tevergeefs.

De moord op Miguel is een nieuw dieptepunt voor Guerrero, waar mensen met ongekende moed en gevoel voor rechtvaardigheid zoals Miguel zeldzaam zijn. Miguel laat een vrouw en zes kinderen achter, en een geest van verzet die nog jaren in Guerrero zal voortleven.