Gijs Steinmann, winnaar NALACS scriptieprijs, over inheemse rechtspraak in Colombia
In Colombia mogen inheemse groepen hun traditionele rechtsstelsel gebruiken. Daarin ligt veel meer nadruk op harmonie en verzoening en op de familie, dan in het nationale recht. Gijs Steinmann onderzocht hoe het functioneert bij de Wayú. Daar beïnvloeden de twee rechtsstelsels elkaar. Het lijkt redelijk te functioneren, al zijn individuele keuzes voor veel mensen nog onvoldoende gegarandeerd.
Kunnen in één samenleving meerdere rechtssystemen naast elkaar bestaan? Nederlanders vinden dat vreemd, maar met Colombia als eerste in 1991 hebben steeds meer Latijns-Amerikaanse landen inheemse rechtsstelsels erkend. Als mensen uit een inheemse groep bij elkaar wonen, mogen ze hun eigen rechtsregels hanteren, los van en deels naast het nationale rechtsstelsel. Hoe werkt dit rechtspluralisme in de praktijk? Student antropologie Gijs Steinmann onderzocht het bij de Wayú, een inheemse groep met ongeveer 150.000 leden in het uiterste noorden van Colombia. Hij won hiermee de jaarlijkse scriptieprijs van NALACS, de Nederlandse studievereniging voor Latijns Amerika en de Cariben.
Vliegende start
Steinmann had eerder onderzoek gedaan bij inheemse groepen in Guatemala en een en ander over de Wayú gelezen. Met een onderzoeksplan, maar zonder speciale contacten of ingangen, trok hij naar Uribia, het tienduizend inwoners tellende hoofdstadje van de Wayú in noordoost-Colombia. “Toen ik daar aankwam, liet ik me met een fietstaxi rondrijden. Plotseling zag ik op een gebouw ‘Casa de Justicia’ staan, ik wist niet eens dat zo’n instantie bestond. Bij de receptie vertelde ik wat ik wilde onderzoeken, met als verrassende reactie: ‘Wij zijn de tussenpersoon tussen de twee rechtssystemen.’ Bingo! Later die middag kon ik met de directrice, een Wayú-vrouw, praten en hoorde ik nog veel meer. Ook mijn vraag om onderdak, liefst bij een Wayú-familie, werd snel opgelost. Voor een zacht prijsje kon ik meteen terecht bij een medewerkster voor familierecht. Zo maakte ik een vliegende start.”
Traditioneel en authentiek
In de antropologie wordt een onderscheid gemaakt tussen een essentialistisch en een constructivistisch cultuurbegrip. Het eerste gaat ervan uit dat een cultuur een vaste kern (essentie) heeft, slechts langzaam verandert en duidelijk van andere culturen te onderscheiden is. Bij het constructivistische cultuurbegrip is er niet zo’n duidelijke vaste kern, de cultuur verandert voortdurend en verschillende culturen beïnvloeden elkaar. Welk cultuurbegrip ligt ten grondslag aan de erkenning van het inheemse recht? “In wetten over die aparte systemen voor inheemse groepen zit een heel essentialistische taal. Inheemse groepen moeten aantonen traditioneel en authentiek te zijn om speciale groepsrechten te krijgen, zoals erkenning van het eigen rechtssysteem, tweetalig onderwijs of een beschermd grondgebied. Maar in de praktijk, en dat is strijdig met dat uitgangspunt, zijn al die culturen in beweging en verandert ook het traditionele rechtssysteem. In heb mijn scriptie geschreven vanuit dat constructivistische perspectief.”
Zie je die tegenstrijdigheid ook bij mensen daar? “Zeker, ik was met een goed opgeleide Wayú-vrouw, zelf advocate, in gesprek over het uithuwelijken tegen betaling van jonge meisjes, een oude Wayú-traditie. Ze verdedigde dat heel erg, maar zei tegelijkertijd: ‘Ik zou me nooit laten uithuwelijken, ik ben geen object. Het is mijn leven, daar beslis ik over.’ Ze hoort niet bij het Wayú-recht of het nationale recht, maar bij allebei.”
Man van het woord
Waarin onderscheidt het rechtsstelsel van de Wayú zich van het nationale systeem? “Het nationale recht is vooral gericht op vergelding en op het individu. Daders worden namens de staat individueel berecht door gespecialiseerde functionarissen (rechters) en krijgen vaak gevangenisstraf. Het inheemse recht streeft naar herstel van de door een misdaad verstoorde verhoudingen in de gemeenschap, het is gericht op verzoening, vrede en harmonie. Families moeten weer verder met elkaar kunnen leven. Familieoorlogen met een soort bloedwraak moeten worden gestopt. Er zijn veel slepende familieruzies. Ik heb een man gesproken die zelf nooit de deur van z’n huis opendoet, dat laat hij iemand anders doen.”
Hoe regelen ze dat, is er sprake van een soort rechtspraak? “Bij sommige inheemse groepen wel, maar bij de Wayú niet. Er zijn geen rechters en er is geen vonnis. Er is wel overleg en er wordt onderhandeld. Bij een misdrijf verzoeken de betrokken families elk een man met aanzien, wijsheid en verbale vaardigheden, een palabrero (man van het woord) contact op te nemen met de andere familie om een regeling (arreglo) te treffen. Onderhandelingen vinden deels publiekelijk plaats met soms honderd aanwezigen. Daarbij spelen familiehoofden – vaak de oudste oom van moederskant – een centrale rol. Zij zijn binnen het Wayú rechtssysteem echte leiders, die namens de familie onderhandelen en besluiten of ze akkoord gaan met een arreglo. Palabreros worden voor hun werk door de betrokken families betaald. In de arreglo wordt de pago vastgelegd: hoeveel de familie van de dader – dus niet de individuele dader – moet betalen aan de familie van het slachtoffer. Dat kan in geld, maar ook in natura, bijvoorbeeld vee. Soms wordt de schuld in vijf jaar afbetaald. De eerste termijn is om het familiegeweld te stoppen, bij de laatste volgt de echte verzoening”
Naakt rondrennen
Kennen de Wayú alleen betalen als middel om de harmonie te herstellen? “Ja, dat is de enige vorm, maar andere inheemse groepen kennen soms ook zweepslagen, naakt rondrennen of koud water over je hoofd krijgen en andere publieke vernederings- en zuiveringsrituelen. De Colombiaanse grondwet verbiedt doodstraf, martelen en slavernij. Het traditionele Wayú-recht kent die straffen echter niet.”
Het zo herstellen van de harmonie klinkt mooi, maar wat gebeurt er als er geen overeenkomst wordt bereikt? “Dan kunnen partijen een beroep doen op het nationale recht, dat de zaak afhandelt met een individuele dader en individuele straf, maar meestal gebeurt dat niet. Medewerkers van de Casa de Justicia, waarvan er in Colombia ruim zestig zijn, proberen een oplossing te vinden, bij voorkeur via het inheemse systeem: ‘Je bent toch een Wayú, dan gaan je het toch op de Wayú-manier doen.’ De Wayú willen dat meestal ook. De familie die moet betalen, denkt: ‘Dan komt iemand van ons in de gevangenis, die kan dan niet werken, we raken een productiekracht kwijt. En de gevangenis verandert je identiteit, je wordt iemand anders, een crimineel.’ Familieleden van slachtoffers redeneren: ‘Wat hebben we er aan als de dader in de gevangenis zit. We krijgen liever honderd koeien!”
Uithuwelijken
Waar botsen de twee systemen het meest? “Bij kinderrechten. Die zijn grondwettelijk boven alle inheemse wetten gesteld. Je mag kinderen geen schade doen. Ruzies hierover gaan altijd door naar de nationale rechtspraak. Een familie wilde tegen betaling een meisje van dertien jaar uithuwelijken, er was geld nodig. Maar het meisje protesteerde, ze beriep zich op haar recht op onderwijs en won de zaak. Uitspraak van de rechter: ‘Over vijf jaar gaan we de zaak heroverwegen.’ Dan is ze geschoold en volwassen en de situatie dus heel anders.”
Er is inmiddels sprake van wat interlegaliteit wordt genoemd. Het nationale en het Wayú-rechtssysteem beïnvloeden elkaar. “Daardoor ontstaat een gemengde rechtsorde die niet meer helemaal het een of het ander is. De Wayú hadden een volledig orale traditie, maar de Casa de Justicia legt de afspraken schriftelijk vast, ondertekend door de betrokkenen. Dat betekent dat de Colombiaanse staat die afspraken uit het andere rechtssysteem erkent en waarborgt. De Casa de Justicia gebruikt bepaalde elementen van het nationale recht, zoals gevangenschap, ook om mensen aan te sporen het Wayú-systeem te gebruiken.”
Exit-optie
Kun je zeggen dat het goed functioneert? “De mensen die ik erover heb gevraagd, waren opmerkelijk positief. Maar bij hun oordeel betrekken ze waarschijnlijk ook de toegenomen economische overheidssteun voor de Wayú. Het is zeker nog geen succesverhaal, maar het rechtssysteem heeft mooie kanten, zoals het met elkaar in gesprek gaan. Het is wel de vraag in hoeverre ongelijke machtsverhoudingen tussen families en tussen mannen en vrouwen de arreglos beïnvloeden. Het is daarom positief dat de Casa de Justicia het verloop van de onderhandelingen in de gaten houdt om enige rechtsgelijkheid te bevorderen. Ook vind ik het belangrijk dat er een reële exit-optie bestaat, dat iemand kan kiezen voor het nationale systeem zonder dat sociale controle of de dreiging met uitstoting door de familie dat onmogelijk maken. Ik ben opgevoed met idee van individuele rechten en zelfbeschikking en was verrast dat de familie zo enorm belangrijk is, ook in het rechtssysteem. Voor mij zou het raar zijn als je als burger van een staat (Colombia) wordt onderworpen aan een alternatief rechtssysteem en je er niet op kunt beroepen dat je Colombiaan bent.”
Angst
Werkt het overal even goed? “Ik denk dat het in het stedelijke gebied redelijk werkt, waarschijnlijk beter dan toen er nog geen Casa de Justicia was. Maar in het rurale gebied van de Wayú, een heel arme streek met zand en cactussen, waar ik even ben geweest maar geen onderzoek heb gedaan, is dat waarschijnlijk veel minder het geval. Daar is de Colombiaanse staat nauwelijks aanwezig. De Wayú hebben daar altijd hun eigen rechtssysteem gehad, ook toen dat officieel niet mocht. Ik vrees dat ongelijke verhoudingen, zoals tussen mannen en vrouwen, hier nog sterk doorwerken en dat voor veel mensen geen reële exit-optie bestaat. De Casa de Justicia doet veel aan voorlichting, vooral over gelijke rechten, dat is goed en hard nodig.”
Voor Colombia is dit nogal positief nieuws, hoe komt dat? “In dit gebied is al een tijdlang weinig van de burgeroorlog of guerrilla te merken, er zijn verhoudingsgewijd weinig moorden. Hoe inheemse rechtssystemen in oorlogsgebieden werken, zou je daar moeten onderzoeken. Maar veel geweld levert altijd veel angst op, en dat is niet bevorderlijk voor een eerlijke rechtsstelsel.”
Hoe zie je de toekomst? “Ik denk dat over een paar generaties de rol van de staat en het nationale recht en de acceptatie daarvan door de Wayú toegenomen zullen zijn. Ik kan me voorstellen dat de staat eerder zal ingrijpen bij zaken als moord, en de moordenaar niet ‘zomaar’ laat gaan omdat de families het al opgelost hebben.”
Gijs Steinmann, Reconciling Legal Pluralism With Equal Citizenship. Colombian Multiculturalism and the Recognition of Wayú Customary Law. Master thesis Cultural anthropology, Utrecht University, 2014, 75 pag.
