De ‘comandante’ die op 5 maart 2013 overleed is nog steeds de meest gewaardeerde leider in Venezuela. Geen enkele politicus, noch van de regering noch van de oppositie, komt qua populariteit bij hem in de buurt. Het ‘chavismo’ leeft nog steeds, ondanks de ernstige crisis in het land.
Als je door hoofdstad Caracas loopt, kun je niet aan het gevoel ontkomen dat je bekeken wordt. De blik van Hugo Chávez, getekend in een zwarte lijn die iedereen onmiddellijk kan herkennen, staat overal in de stad op gebouwen. Hij lijkt alomtegenwoordig, waakzaam. Tien jaar nadat hij op 58-jarige leeftijd overleed aan kanker is de messiaanse leider die miljoenen arme Venezolanen aansprak een icoon geworden. Vanuit het graf blijft hij Venezuela’s hoogst gewaardeerde leider. Geen enkele levende politicus, ‘chavista’ of van de oppositie, heeft hem overschaduwd.
Enkele dagen voor zijn aantreden in februari 1999 deelden de gekozen president en de Colombiaanse schrijver Gabriel García Márquez een vliegtuigvlucht. Daarover vertelde de Nobelprijswinnaar: “Ik werd getroffen door het gevoel dat ik op mijn gemak had gereisd en gepraat had met twee tegenovergestelde mannen. De ene aan wie het onverbeterlijke geluk de kans bood om zijn land te redden. En de ander, een illusionist, die de geschiedenis zou kunnen ingaan als de zoveelste despoot”.
Chávez was misschien beide, maar bovenal was hij een leider die geliefd was bij zijn volk. Op 5 maart 2013, toen een betraande Nicolás Maduro zijn dood aankondigde, dachten duizenden mensen over de hele wereld dat het chavismo zonder hem niet zou overleven. Het was moeilijk om in het beeld van desolate ministers genoeg kracht te zien om zich in de loop der tijd staande te houden. Maduro, de loodgieter van de revolutie van de comandante en zijn rechterhand om struikelblokken op te lossen, volgde hem op omdat Chávez dat wilde. En tien jaar later zit hij er nog steeds.
Volgens Datanálisis heeft de dode commandant een positieve waardering van 56 procent tegenover 22 procent voor zijn opvolger. De directeur van de opiniepeiler, Luis Vicente León, stelt dat de ex-president stierf op het hoogtepunt van zijn populariteit en dat zijn imago ‘bevroren’ bleef bestaan, zoals dat van Marilyn Monroe of James Dean. Eerst stond het land bekend om de olie, toen om de Miss Universe-verkiezing en nu om Hugo Chávez.
Toen Chávez aan de macht kwam was hij als een barman die de perfecte cocktail maakte. Zijn twee ingrediënten waren het geld uit ’s werelds grootste olie- en gasreserves en de armen die in favela’s woonden in wat toen bekend stond als het Miami van Latijns-Amerika. Er was te veel van beide en dat was de sleutel tot zijn succes. Venezuela had ingezet op technische en infrastructurele modernisering in plaats van op sociale verdeling en armoedebestrijding. Chávez beloofde het tij te keren. Rafael Correa, voormalig president van Ecuador en tijdgenoot van de comandante, herinnert zich dat “met Chávez de billijkheid in Venezuela enorm verbeterde, de olie eindelijk naar de Venezolanen ging en het geld niet langer naar de oligarchie in Florida stroomde”.
Chávez luidde een nieuw model van politieke communicatie in, lang voor de geboorte van de sociale media. In zijn televisieprogramma Aló presidente sprak hij elke zondag urenlang met het volk. Hij liet hen zelfs geloven dat zij de benoemingen van de regering in handen hadden, die hij aanbood zodra hij erover had beslist, zodat zijn volk hem tijdens zijn programma hun goedkeuring zou geven. Dat deed het altijd. In werkelijkheid koos niemand anders dan hij, maar het gevoel was het tegenovergestelde. De verwaarloosden van een onvolmaakte democratie voelden zich met de ex-president de scheppers van een andere democratie, ook onvolmaakt, maar toch de hunne.
De redenen waarom een systeem dat kwam om de armen te bevrijden tien jaar later nog steeds leeft, ondanks schandalige armoedeniveaus, een massale uittocht van onderdanen die de voortdurende crisis ontvluchten en een antidemocratische tendens die Chávez inzette en die zijn opvolger verdiepte, zijn voer voor de bank van een psycholoog. Maar er zijn enkele aanwijzingen die helpen begrijpen waarom de mythe de werkelijkheid blijft overtroeven.
Het chavismo, legt politicoloog en schrijver Colette Capriles uit, is een complexe beweging, een coalitie met eigen belangen die zich in een verhaal van historische verandering begaf, bestaande uit mensen die afkomstig waren uit oud links of gematigder links, maar ook uit militaire en sociale sectoren die ontevreden waren over de democratie die was opgebouwd. “Chavismo was voor hen een moment van historische verandering, Chávez maakte het mogelijk, maar het was ouder dan hij,” zegt ze. De comandante versterkte een sector van de bevolking, en daaraan kon de kanker van hun leider geen einde maken.
Chávez had zijn dieptepunten, maar wist die te keren. Wanneer sterft nadat hij een verkiezing heeft gewonnen, trekt hij opnieuw diegenen aan die zich van hem hadden afgekeerd vanwege zijn soms grillige, caudillistische, polariserende en demoniserende beleid ten aanzien van de zakenklasse. Vicente León stelt dat de “brute achteruitgang” waarin het land na zijn dood terecht is gekomen niet alleen de schuld is van Nicolás Maduro. “Het is de schuld van het model van Chávez en zijn revolutie, de fundamentele basis – waarmee Maduro regeerde – kwam van daarvoor: onteigeningen, populisme, overheidsuitgaven”.
Maduro had het economisch veel moeilijker. De bonanza aan oliedollars verdween snel, net als de bedrijven die onder het Chavistische regime geen groeimogelijkheden vonden. De interne en externe polarisatie nam in hetzelfde tempo toe als de sancties die de Verenigde Staten voor de autoritaire koers van de regering propageerden. “Chávez kon de zwakheden van de revolutie beter verbergen dan Maduro”, voegt de directeur van Datanálisis eraan toe.
De verkiezingen na de dood van de comandante eind 2013 toonden al aan dat Maduro geen Chávez was. Hij had niet zijn gratie noch zijn charisma, maar probeerde hem te imiteren. Binnen enkele maanden verloor hij veel van zijn politieke kapitaal en de toenmalige oppositieleider, Henrique Capriles, zat hem bij de verkiezingen op de hielen. Maduro won met een zeer kleine marge.
Vanaf dat moment volstond het voor Maduro om het politiek slecht te doen en de repressie tegen andersdenkenden op te voeren. De oppositie las in die eerste resultaten dat de overwinning nabij was, maar hun eeuwige verdeeldheid en hun zwakke leiders botsten keer op keer met de machinerie die Chávez voor zijn dood had opgetuigd.
Maduro heeft de eerste jaren van zijn bewind ternauwernood overleefd, met electoraal gestuntel en een steeds strenger wordend sanctiejuk. De oppositie heeft het moment nooit helemaal gegrepen. De strategie van de interim-regering van Juan Guaidó, die in 2019 met internationale steun en beloften van snelle verandering het levenslicht zag, stagneerde in een soort vallei waar nooit iets gebeurde.
In die tijd heeft Maduro zijn plaats gevonden. Hij stapte eindelijk uit de schaduw van Chávez om een centrale plaats in te nemen. In 2021 maakte hij een economische ommekeer door de prijzen te liberaliseren, de economie te dollariseren en een gevoel van economische openheid te scheppen. Ondanks de magere resultaten kreeg hij wat ademruimte. “Een van de verstandigste beslissingen van Chávez was om Maduro tot zijn opvolger te benoemen, want velen gaan eraan voorbij dat hij een geboren onderhandelaar is”, zegt de voormalige Colombiaanse president Ernesto Samper.
De bevolking die in 2017 en 2019 de straten had gevuld tegen het regime was al ontgoocheld over de politiek, velen hadden het land verlaten en degenen die bleven waren gericht op overleven. Het einde van het Chavismo dat Guaidó en de oppositie verkondigden en dat de Verenigde Staten zouden leiden, maakte plaats voor een nieuwe strategie van de Noord-Amerikaanse reus die de oppositieleider subtiel in de steek liet, net als de andere mogendheden die hem een handje hadden geholpen. De oorlog in Oekraïne en de energiecrisis waren voor de VS het laatste zetje om de sancties tegen het olieproducerende land te verlichten, in het zicht van Maduro’s vermeende openheid die voor elke stap vooruit die hij aankondigt twee stappen terugdoet.
De oppositie stond opnieuw buitenspel en deed de interim-regering uiteindelijk ontsporen, waarna deze in december 2022 werd opgeheven. Nu er voor 2024 presidentsverkiezingen gepland staan, zijn de democratische krachten op het punt waar ze dit decennium de meeste tijd hebben doorgebracht: proberen een coalitie samen te stellen, een kandidaat te zoeken en de steeds grotere meningsverschillen bij te leggen.
Wat de laatste jaren in Venezuela is gebleken, is dat het Chavismo groter is dan Maduro. Hij heeft tegenstanders die nog steeds Chavistas zijn. Het feit dat de president een lage waardering heeft, betekent niet dat het Chavismo dood is. Verschillende voor dit artikel geraadpleegde personen wijzen op een ‘peronisering’ van de figuur van Chávez. María Ángela Holguín, die op de begrafenis van de voormalige president was en nu de Colombiaanse ambassadeur is in Caracas, legt uit: “Het is als het Peronisme, ze komen en blijven als beelden voor het volk, als idolen of redders”.
In zijn laatste toespraak verwees Hugo Chávez naar zichzelf in de derde persoon: “Chávez is niet zomaar een mens, Chávez is een groot collectief. Chávez is het hart van het volk en het volk zit in het hart van Chávez”. Hij stierf 87 dagen later. Hij vertrok met een rozenkrans in de hand, op dat moment werd het icoon geboren.
Vertaald uit het Spaans door Maja Haanskorf
Foto’s : Picryl, Wikicommons
