Politiek & Maatschappij

Geweld, vooroordelen en sociale media in Rio de Janeiro
Onlangs filmde een favelabewoner in Rio hoe de politie een jongen van 17 jaar vermoordde. Verspreiding van het filmpje via Facebook leidde tot een bekentenis van de politieman. Steeds meer gebruiken favelabewoners sociale media om massaal hun mening te uiten. Maar ook rijke jongeren organiseren zich zo om arme bewoners aan te vallen.

Op 29 september vermoordden politieagenten de 17-jarige Eduardo Felipe Santos Victor in de favela Morro da Providência in Rio de Janeiro. Volgens het politierapport stierf de jongen “nadat hij op het arriveren van de politie reageerde door te schieten”. Een anonieme ooggetuige zegt echter dat, hoewel de jongen inderdaad een pistool had, hij zich had overgegeven. Deze getuigenis – van een mede-favelabewoner – zou weinig tot niets betekend hebben als een andere bewoner het incident niet stiekem had gefilmd op haar smartphone.

‘Zelfverdediging’

Op de video is duidelijk te zien dat de politiemannen het pistool van de dode jongen afvuren, schoonmaken en in zijn hand plaatsen. Het filmpje kwam op Facebook en werd razendsnel gedeeld. Dit zette een onderzoek in gang. Niet lang daarna bekende de betreffende politieman schuld en werd hij veroordeeld. Uit het autopsierapport bleek dat de jongen vermoord werd terwijl hij op de grond lag. Daarvoor was hij geslagen, geschopt en met een geweer gestompt. Een aantal dagen na het incident kondigde het hoofd van de civiele politie aan van nu af aan alle gevallen waarin iemand door de politie uit “zelfverdediging” wordt gedood, te zullen gaan onderzoeken.

Dit verhaal illustreert niet alleen de extreme sociaaleconomische ongelijkheid in Rio de Janeiro en de hardnekkige vooroordelen jegens bewoners van favelas, het toont ook een nieuwe rol van de sociale media. Vrijwel alle Brazilianen – ja, ook favelabewoners – hebben een smartphone. Facebook en WhatsApp zijn volledig geïntegreerd. Deze media worden op verschillende manieren politiek ingezet. Zo speelden sociale media een cruciale rol tijdens de grootschalige protesten in Braziliaanse steden in 2013. Op Facebook verspreidden organisaties zoals Media Ninja live beelden van de demonstraties. Ook Twitcasting – een app waarmee je live videobeelden kunt uitzenden – werd veel gebruikt. Volgens de Japanse makers waren de protesten in Brazilië zelfs een belangrijke factor voor de wereldwijde opmars van de app.

Nummerborden filmen

Juist in favelas zijn toegankelijke, goedkope nieuwsoutlets belangrijk, omdat het lokale perspectief in officiële mediakanalen vaak weinig tot geen aandacht krijgt. De nieuwssite Voz das Comunidades (Stem van de Favelagemeenschappen) begon op Facebook als het initiatief van een 17-jarige jongen uit de favela Complexo do Alemão. Vijf jaar later is de professioneel ogende website een belangrijke bron voor nieuws uit (en niet alleen over) favelas. De Facebookpagina heeft ondertussen meer dan 44.000 likes.

Ook het nieuwscollectief Papo Reto, vooral actief op Facebook en Youtube, komt uit Complexo do Alemão. Naast het verspreiden van nieuws organiseert Papo Reto culturele evenementen en protestacties. Op de website spoort het collectief favelabewoners door middel van een infographic aan om met hun smartphone onrechtvaardigheden – zoals excessief politiegeweld – te filmen. De infographic noemt een aantal belangrijke punten: eigen veiligheid eerst, horizontaal filmen voor beter beeld en focussen op gezichten, nummerborden en andere zaken die de daders kunnen identificeren. De infographic sluit af: “De Braziliaanse wet garandeert het recht om politieagenten in de publieke ruimte te filmen en fotograferen. Geen enkele politieagent mag ons verbieden dat te doen. Probeer echter toch rustig te blijven en orders te accepteren als jouw veiligheid in gevaar komt.”

Onzichtbaar Rio

De sociale media in Rio beïnvloeden de sociale verhoudingen in de stad ook op andere manieren. Een bekend initiatief is de Facebookpagina Rio Invisível (Onzichtbaar Rio), waarop portretten en verhalen van daklozen in de stad worden geplaatst. Ze vertellen wie ze zijn, hoe ze op straat terecht zijn gekomen en wat hun dromen voor de toekomst zijn. De pagina heeft meer dan 85.000 likes; veel posts krijgen duizenden likes, honderden reacties en worden vaak gedeeld. In de meeste van deze posts wordt begrip geuit voor de geportretteerden. Dat is niet niks in een stad waar daklozen normaal gesproken genegeerd worden. Natuurlijk blijft het de vraag of mensen die deze pagina liken op straat ook een andere houding tegenover daklozen aannemen.

Niet alleen de minder bedeelden in de stad organiseren  zich online. Ook (bepaalde groepen) rijke bewoners maken via de sociale media hun onvrede kenbaar. Tijdens het weekend van 19 en 20 september, het eerste warme strandweekend in weken, vonden in Copacabana en Ipanema enkele overvallen plaats. Een paar dagen eerder had de rechter beslist dat de politie niet gerechtigd is hiertegen “preventief” op te treden. Over deze preventieve acties – bijvoorbeeld bussen met arme jongeren richting het strand tegenhouden, jongens die er ‘verdacht’ (lees: zwart en arm) uitzien van het strand verwijderen – wordt veel gediscussieerd.

Burgerwachten

Deze rechterlijke uitspraak was voor sommige welgestelde jongeren uit de strandwijken reden om het heft in eigen hand te nemen. Via de gesloten Facebookgroep Copacabana Alerta en WhatsApp organiseerden ze een ‘protestactie’. Daarbij vielen ze een bus aan die vanaf het strand richting de Zona Norte, een armer gedeelte van de stad met veel favelas, reed. Inzittenden moesten door de ramen vluchten, waarna ze achterna werden gezeten door de boze menigte.

De reacties op Facebook achteraf zijn schokkend: “Als de politie niets kan doen, eisen de burgerwachten gerechtigheid. Mijn complimenten”; “Mijn complimenten en mijn dank”; “Alleen zo kunnen we iets doen aan deze situatie.” Het geeft overduidelijk aan dat veel Brazilianen het politiegeweld, waar Voz das Comunidades en Papo Reto tegen vechten, en het geweld van mensen die het recht in eigen hand nemen niet alleen goedkeuren, maar zelfs toejuichen. Niet voor niets is een populair gezegde nog altijd “Een goede crimineel is een dode crimineel”.

Rio de Janeiro is een stad met grote sociale ongelijkheid, waar vooroordelen alomtegenwoordig zijn. De sociale media worden volop – en van allerlei kanten – ingezet in de sociale strijd. Er zijn veel bewonderenswaardige initiatieven, maar  helaas ook zorgwekkende ontwikkelingen. Hierdoor worden de sociale en politieke verhoudingen – tussen arm en rijk, progressief en conservatief – op scherp gezet. Zoals kenmerkend voor sociale media: alles wordt gedeeld en iedereen heeft een mening. Toch zijn er ook tastbare verbeteringen, zoals de veroordeelde politieagent uit Morro da Providência. Helaas zijn zulke positieve veranderingen nog te vaak gebaseerd op eenmalige (sociale) mediahypes.

Lees ook ons artikel over Vrijheid van meningsvorming en nieuwsgaring in Peru

Links:

Voz das comunidades: http://www.vozdascomunidades.com.br

Papo Reto: https://www.facebook.com/ColetivoPapoReto/?fref=ts

Media Ninja: https://www.facebook.com/midiaNINJA/?fref=ts

Rio invisivel: https://www.facebook.com/rio.invisivel/?fref=ts