Haïti bevindt zich in een politieke impasse. De uitslag van de presidentsverkiezingen vorig jaar werd ongeldig verklaard vanwege corruptie, hoewel nationale en internationale waarnemers het niet eens zijn. De geschiedenis lijkt zich hier te herhalen: vanaf de jaren 90 gebeurde dit al verschillende keren. Zullen de nieuwe verkiezingen dit jaar verandering met zich meebrengen?
Vorig jaar vonden in Haïti presidentsverkiezingen plaats. Na de eerste ronde, met een opkomst van slechts 30 procent, maakte de kiesraad bekend dat Jovenel Moïses, van de partij van toenmalig president Martelly, en Jude Célestin, van de partij van ex-president Préval, doorgaan naar de tweede ronde. Maar al kort na het sluiten van de stembureaus verklaren nationale waarnemers dat de verkiezingen frauduleus verlopen waren. Zij eisen een onderzoek.
Na de bekendmaking van de kiesraad verhevigen de protesten en sluiten politici zich aan bij de kritiek. De tweede ronde wordt verschillende malen uitgesteld en in februari wordt een interim-president benoemd. Nu, in juli 2016, heeft een extern onderzoek de uitslag ongeldig verklaard en gaat Haïti in het najaar opnieuw naar de stembus. Waarnemers van de Europese Unie houden echter vast aan hun conclusie dat de eerste ronde eerlijk verlopen is, en ook de Verenigde Staten zien niet veel in nieuwe verkiezingen. Déjà-vu of toch een stap vooruit in het democratisch proces?
Duvalier
De tweede helft van de jaren tachtig was voor Haïti een periode van verandering en hoop op verbetering. Slechter kon het ook eigenlijk niet worden: jarenlang hadden vader en zoon Duvalier met ijzeren vuist geregeerd, en ook voordat François Duvalier in 1957 aan de macht kwam lag de rijkdom in handen van een kleine elite die de touwtjes stevig vast hield. De grote meerderheid van de Haïtianen leidde een hard en zeer arm bestaan.
Het gedwongen vertrek van Jean-Claude Duvalier in februari 1986 zette een proces van beginnende democratisering in gang dat de eerste jaren ondanks serieuze hobbels niet te stuiten leek. Een jaar na het einde van de dictatuur werd een nieuwe grondwet aangenomen en in 1990 vonden de eerste vrije verkiezingen plaats. Voor de meeste Haïtianen was dit de eerste keer in hun leven dat zij mochten stemmen, en de opkomst was dan ook hoog: 90 procent. Ze kozen een man van het volk tot president: Jean-Bertrand Aristide, priester en behorend tot de door de bevrijdingstheologie geïnspireerde Ti Légliz (kleine kerk) beweging.
Al snel daarna keert het tij: na negen maanden grijpt het Haïtiaanse leger hardhandig de macht en dwingt Aristide in ballingschap. In 1994 keert hij met hulp van de Verenigde Staten terug maar zijn termijn als president zit er dan al praktisch op. In 1995 worden nieuwe verkiezingen georganiseerd die gewonnen worden door René Garcia Préval, premier onder Aristide. De opkomst is echter maar 20 procent.
Vast patroon
Vanaf dat moment verlopen opeenvolgende presidentsverkiezingen volgens een vergelijkbaar stramien. In 2000 wordt Aristide (Préval en hij zijn dan al geruime tijd geen politieke vrienden meer) opnieuw gekozen. De verkiezingen verlopen rumoerig en wederom zijn er beschuldigingen door de oppositie van frauduleuze praktijken, hoewel internationale waarnemers geen redenen zien om de verkiezingen te annuleren. Zes jaar later is de beurt weer aan Préval, en wederom zijn er beschuldigingen van corruptie.
Chenet Jean-Baptiste
Vijf jaar later, in 2010, staan opnieuw verkiezingen gepland. Het is het jaar van de zware aardbeving en het blijft lang onduidelijk of de verkiezingen in die omstandigheden wel door kunnen gaan. Eind november is het dan toch zover. Drie kandidaten gaan na deze eerste ronde op kop: Mirlande Manigat, Jude Célestin, van de partij van Préval, en op de derde plaats Michel Martelly, tot zijn kandidaatstelling bekend als musicus en zakenman. De opkomst is net als bij de vorige presidentsverkiezingen laag: nog geen 23 procent van de kiezers komt naar de stembus. Al op de dag zelf, nog voordat de stembureaus gesloten zijn, verwerpt zowel Manigat als Martelly de uitslag: er zou op grote schaal fraude gepleegd zijn. Ook na een hertelling van de stemmen is Célestin de enige die de uitslag accepteert. De impasse duurt voort, de onrust neemt toe, en uiteindelijk wordt Célestin, mede onder internationale druk, gedwongen zich terug te trekken. Op 20 maart 2011 wint Martelly de tweede ronde.
Het is een vast patroon geworden: een eindeloze lijst van presidentskandidaten (in 2015 zelfs 54) met onduidelijke programma’s, een zeer lage opkomst, het verwerpen van de uitkomsten als gevolg van fraude, en internationale waarnemers die stellen dat het niet vlekkeloos verliep maar dat de resultaten geen aanleiding geven de uitkomst ongeldig te verklaren. De verkiezingen van vorig jaar lijken dit patroon opnieuw te volgen. Of toch niet helemaal?
Onenigheid in Brussel
Vorige maand bracht een Haïtiaanse delegatie op uitnodiging van de Coördination Europe-Haïti, een lobbyplatform van Europese NGOs, een bezoek aan Brussel. De drie vertegenwoordigers van Haïtiaanse maatschappelijke organisaties spraken onder meer met Europarlementariërs die deel uitmaakten van de verkiezingswaarnemingsmissie van de Europese Unie. De Haïtianen waren duidelijk: de massale fraude was niet alleen overtuigend aangetoond in de stembureaus en bij het tellen, maar nu ook bewezen verklaard door een onafhankelijke evaluatie die onlangs op last van de Haïtiaanse regering is uitgevoerd.
De Europese Unie was ook duidelijk: hun waarneming had geen grote onregelmatigheden geconstateerd en de uitslag diende gerespecteerd te worden. Het leidde tot heftige gesprekken, waarbij een van de Europarlementariërs uitriep: “Democratie is voor iedereen gelijk. Er is geen Spaanse of Haïtiaanse democratie. Er zijn democratische regels die voor ieder land gelden.” Voor de Haïtiaanse organisaties ligt dit echter genuanceerder.
Meer dan verkiezingen
Voor de internationale gemeenschap, de EU voorop, lijken verkiezingen synoniem aan democratie. Zijn er verkiezingen gehouden dan kan er weer onderhandeld worden met een legitieme regering. Een interim-president en uitgestelde verkiezingen geven alleen maar onrust en vertragen de uitvoering van hulpprogramma’s. Maar in 2006 zei toenmalig minister van buitenlandse zaken Ben Bot al: “Te vaak wordt aangenomen dat democratie alleen maar gaat over stemmen en het winnen van een meerderheid. Maar in Haïti en Zimbabwe, en in veel andere landen, zijn verkiezingen alleen niet voldoende gebleken […] Voordat wij ons al te enthousiast in het democratiseringsproces van andere landen storten, moeten we altijd stil staan bij de kans van slagen, bij de te gebruiken instrumenten, en bij de eigenheden van andere landen en culturen.”
De Haïtiaanse maatschappelijke organisaties zullen bovenstaande uitspraken van Ben Bot onderschrijven. Bovenal willen de Haïtianen zelf de regie houden en hun eigen stappen zetten op de weg naar democratie. Zoals Pierre Espérance van mensenrechtenorganisatie RNDDH enkele maanden geleden zei gaat het er niet zozeer om de uitkomsten van de verkiezingen ter discussie te stellen, maar om het aantonen van frauduleus gedrag. Dat kan het land helpen om straffeloosheid en corruptie aan de kaak te stellen en te beëindigen. De leden van de Haïtiaanse delegatie in Brussel zijn daarom gematigd positief over de nieuwe verkiezingen, maar erkennen dat er nog een lange weg te gaan is.
Hervormingen
Zo beweren zij dat, hoewel het aantal kandidaten dit jaar met de helft verminderd is, er meer allianties tussen .JPG)
gelijkgezinden gesloten moeten worden. Dan wordt het voor de kiezers duidelijker waar de kandidaten voor staan. Ook dient de kieswet hervormd te worden. Om te beginnen moet de subsidie van 1 miljoen gourdes (ongeveer 14.000 euro) voor presidentskandidaten worden afgeschaft; het lijkt voor veel mensen een snelle manier om rijk te worden nu de meeste kandidaten van vorig jaar weigeren verantwoording over de besteding van het bedrag af te leggen.
De delegatieleden zien ook een rol voor het maatschappelijk middenveld. Bijvoorbeeld om partijen en gekozenen bij de les te houden en te herinneren aan de beloften die zij gedaan hebben. “Maar,” zo zegt Chenet Jean-Baptiste van technisch instituut ITECA, “de maatschappelijke organisaties moeten ook de hand in eigen boezem durven steken. Er wordt nog te weinig samengewerkt of vernieuwend gedacht. Het maatschappelijk middenveld moet het voorbeeld geven, ook bijvoorbeeld op het gebied van transparantie.”
David Tilus (R)
Democratische cultuur
De komende jaren zal de Haïtiaanse maatschappij ingrijpend veranderen en verjongen (momenteel is de helft van de Haïtianen jonger dan 20 jaar). Het is dan ook absoluut noodzakelijk jongeren nu al actief bij het democratische proces te betrekken. David Tilus (tweede foto) van milieuorganisatie GAFE is optimistisch: de maatschappelijke organisaties ontwikkelen hun eigen, Haïtiaanse, instrumenten, en er wordt vooral op lokaal niveau meer samengewerkt. En dat vindt hij essentieel, want alleen gaat het niet lukken.
Ben Bot zei in 2006 dat “de geschiedenis van de democratie in Europa en Amerika laat zien dat niet het kiesrecht, maar een democratische cultuur en de rechtsstaat de voorwaarde is geweest waaronder formele democratie zich kon ontwikkelen tot echte, functionerende democratie.” Hij noemt een aantal kenmerken, zoals een eerlijk speelveld in de economie, en de mogelijkheid je rechten via de rechter af te dwingen, desnoods tegen de overheid zelf, die nog geen algemeen goed zijn in het huidige Haïti. Maar andere elementen, zoals vrijheid van meningsuiting en onafhankelijke media, zijn al stevig verankerd in de Haïtiaanse maatschappij en leveren hun bijdrage op de weg naar democratie geschoeid op Haïtiaanse leest. Nieuwe presidentsverkiezingen, waarvan de organisatie geheel en al in handen ligt van de Haïtianen zelf, dragen zeker bij aan dit democratiseringsproces. We gaan het zien in de tweede helft van dit jaar!
