Politiek & Maatschappij

Haïtiaanse intellectueel Anténor Firmin over gelijkheid van menselijk ras

24 november 2021

Els Hortensius

“Na honderd jaar nog een voorbeeld voor onze jongeren en politici”

In een special over slavernij kan aandacht voor Haïti, het eerste onafhankelijke land in Latijns-Amerika en de eerste postkoloniale zwarte republiek ter wereld, niet ontbreken. Aan het einde van de achttiende eeuw inspireerde de leus “Vrijheid, gelijkheid en broederschap” de tot slaaf gemaakten van het toenmalige Saint-Domingue. Maar de Fransen zelf kwamen al snel terug op hun revolutionaire slogan. Met zijn boek over rassengelijkheid diende de Haïtiaan Anténor Firmin hen eind negentiende eeuw van repliek.

“Het lijkt zeker mogelijk dat er binnen honderd jaar een zwarte man geroepen zal worden om leiding te geven aan de regering in Washington…” Deze woorden, geschreven in 1885, roepen de verkiezing in 2008 van Barack Obama tot president van de Verenigde Staten in herinnering. De voorspelling komt uit het boek De l’Égalité des Races Humaines (Over de gelijkheid van de menselijke rassen) van de Haïtiaanse antropoloog en politicus Anténor Firmin. Wie was Anténor Firmin en wat vormde de aanleiding voor het schrijven van zijn boek?

In 1850, 46 jaar nadat Haïti onafhankelijk van Frankrijk is geworden, wordt Firmin geboren in Cap Haïtien, in het noorden van Haïti. Hij groeit op in een eenvoudig gezin; zijn vader is kleermaker en zijn moeder naaister. Firmin is leergierig en rondt zijn rechtenstudie in 1875 af met een benoeming tot advocaat. In die periode krijgt hij interesse voor het liberalisme. Hij richt een krant, Le Messager du Nord, op en doet een mislukte poging om gekozen te worden tot lid van het parlement namens Cap Haïtien. Als gevolg van politieke onrust vertrekt hij in 1884 naar Frankrijk waar hij lid wordt van het Parijse Genootschap van Antropologie (SAP) dat 25 jaar eerder was opgericht. Daar wil hij het debat aangaan over rassenongelijkheid, een denkbeeld dat in die tijd door veel antropologen wordt gedeeld.

Superieur blank ras

Hij merkt echter dat hij wel lid mag zijn, maar in dit illustere gezelschap niet het woord mag voeren. Dit is de directe aanleiding

Arthur de Gobineau

voor zijn boek De l’Égalité des Races Humaines, waarvan de titel een duidelijke verwijzing is naar het werk van de Franse graaf Arthur de Gobineau: Verhandeling over de ongelijkheid van de menselijke rassen, gepubliceerd in de jaren 1853 – 1855. Vandaag de dag wordt het boek van De Gobineau beschouwd als een van de eerste uitingen van zogenaamd wetenschappelijk onderbouwd racisme. Volgens zijn rassentheorie was er sprake van een blank ras dat superieur zou zijn aan de twee andere rassen, het negroïde en het mongoloïde. Door vermenging zou in zijn ogen de menselijke soort degenereren.

De verhandeling van De Gobineau, die in 1882 overleed, werd al snel vertaald in het Duits en het Engels. Vooral in Duitsland had het werk grote invloed, onder meer binnen het nationaalsocialisme. Firmin betoogt in zijn boek dat witte personen de neiging hebben de prestaties van zwarten en andere niet-witte mensen te negeren en te kleineren. Volgens de Haïtiaanse historicus Watson Denis werden Firmin zelf en zijn boek daar slachtoffer van. Hij werd simpelweg genegeerd en zijn boek werd pas na ruim een eeuw, in 2000, in het Engels gepubliceerd.

Zwarte farao’s

Zo niet in Haïti, waar zijn boek altijd verkrijgbaar is geweest en ten tijde van verschijning voor sensatie zorgde. Niet zozeer vanwege het betoog van rassengelijkheid – want dat was geen nieuws in Haïti –  maar veeleer vanwege de argumentatie die Firmin gebruikt. In zijn essay De l’Égalité des races humaines de Anténor Firmin: un traite d’anthropologie contemporaine legt Denis uit dat Firmin niet, zoals zijn tegenstanders, politieke argumenten gebruikt, maar wetenschappelijke. Hij is in de filosofie, de literatuur en de biologie op zoek gegaan naar bewijzen van verschillen. Ook analyseerde hij een schat aan culturele en artistieke uitingen. Maar bewijzen voor verschillen vond hij niet. Integendeel, hij legt in zijn boek de zwakte en de inconsistentie van de daarvoor gebruikte argumenten bloot. Firmin vraagt zich af of “in een tijdperk waarin alle wetenschappelijke kwesties middels experimenten of door observatie worden onderzocht, het denkbeeld dat het zwarte ras minderwaardig is aan alle andere louter berust op het geloof van degenen die het beweren.”

Om te bewijzen dat de rassen gelijk zijn duikt Firmin in de geschiedenis. In de Oudheid refereert hij aan de hoge beschavingen van landen als Egypte en Ethiopië. En in de moderne tijd geeft hij het voorbeeld van zijn eigen land, Haïti, dat als eerste land in Latijns-Amerika onafhankelijk werd en tevens de eerste postkoloniale zwarte republiek is. Voor Firmin is het duidelijk dat de Egyptische farao’s zwart waren. Hij dient racisten en antropologen van repliek die verkondigden dat de huidige bevolking van Egypte dan wel zwart is, maar dat de Egyptenaren in de Oudheid wit waren. Maar, zegt Firmin, “als zij wit waren, hoe is dan hun (zeer mooie) fysieke verschijning te verklaren, die zo totaal verschilt van het witte ras?” Volgens hem wilden de Europeanen gewoon niet erkennen dat er sprake was van een hoogstaande zwarte beschaving. En hoogstaand wás de Egyptische beschaving, waar onder meer de fundamenten van de moderne filosofie en de grondbeginselen van de meetkunde gelegd zijn.

Wanneer Firmin over Haïti schrijft, benadrukt hij de emancipatie van de tot slaaf gemaakte bevolking die uitmondde in de onafhankelijkheid en het voorbeeld dat Haïti, ondanks alle tegenwerking uit Europa, in de negentiende eeuw is voor veel andere volken en landen op zoek naar vrijheid.

Minister

Maar het boek wordt niet vertaald en in Frankrijk grotendeels genegeerd. In 1888 keert Firmin terug naar Haïti waarna hij gedurende enkele jaren minister van Buitenlandse zaken is. Hij weerstaat gedurende die periode de druk die de Verenigde Staten uitoefent om in Môle Saint Nicolas, in het noorden van Haïti, een militaire basis te mogen vestigen. De man die namens de VS de onderhandelingen moet voeren is niemand minder dan Frederick Douglass, een van de belangrijkste voorvechters van de afschaffing van de slavernij in de VS en op dat moment een gerespecteerde elderly statesman. Zelf in 1838 ontsnapt

Frederic Douglass

uit de slavernij wordt Douglass uiteindelijk een van de meest invloedrijke schrijvers uit de Amerikaanse geschiedenis. Van 1889 tot 1891 is hij consul-generaal in Haïti. Hij krijgt de opdracht om de Haïtianen zover te krijgen dat zij Môle Saint Nicolas afstaan of verhuren aan de Amerikanen.

Natuurlijk is Firmin bekend met de persoon en het werk van Douglass, die hij zeer bewondert. Maar bij de onderhandelingen houdt Firmin voet bij stuk. Douglass rapporteert naar de regering in Washington dat “er misschien niets is dat meer gevoelig ligt voor de Haïtianen dan het in buitenlandse handen geven van een deel van hun land.” Hij legt zijn functie neer en keert terug naar de VS, waar hij een fervent pleitbezorger zal blijven van Haïti. De VS zijn gedwongen zich neer te leggen bij de weigering van Haïti en kiezen een andere plek: Guantánamo Bay in Cuba.

Verbannen

In de jaren daarna ontwikkelt Firmin zich tot een van de oprichters van het Panafrikanisme, dat zich ten doel stelt het kolonialisme in Afrika te bestrijden. In 1900 vindt de eerste Pan-Afrikaanse Conferentie plaats in Londen. Diverse conferenties volgen en leiden in 1963 tot de oprichting van de Organisatie van Afrikaanse Eenheid (OAE), de voorloper van de huidige Afrikaanse Unie.

Ook dichter bij huis streeft Firmin naar samenwerking en eenheid. Hij maakt een plan om met Cuba, Jamaica, de Dominicaanse Republiek en Puerto Rico een confederatie te vormen en onderhoudt contacten met de Puerto Ricaan Ramón Emeterio Betance en de Cubaan José Martí. In 1902 doet Firmin een gooi naar het presidentschap. Als hij verliest wordt hij verbannen naar het eiland Sint-Thomas, nu een van de Amerikaanse Maagdeneilanden, maar toen een Deense kolonie. Daar overlijdt hij in 1911, maar niet nadat hij nog veel heeft geschreven, waaronder zijn Les lettres de Saint Thomas, dat postuum gepubliceerd is.

In die brieven schrijft hij kort voor zijn dood het volgende: “De mens die ik ben kan verdwijnen zonder de dageraad van een betere dag te zien aanbreken aan de nationale horizon. Maar zelfs na mijn dood zal er een van twee dingen nodig zijn: ofwel Haïti komt onder buitenlandse overheersing, ofwel het land neemt resoluut de principes over in naam waarvan ik altijd heb gevochten en gestreden. Want in de twintigste eeuw en op het westelijk halfrond kunnen geen mensen eeuwig leven onder tirannie en onrecht, in onwetendheid en ellende.”

Niet vergeten

Dit jaar is het 110 jaar geleden dat Firmin overleed. Maar vergeten is hij nog geenszins. Integendeel, zijn bekendheid buiten de landsgrenzen van Haïti is sinds het begin van deze eeuw alleen maar gegroeid. Onder meer doordat zijn bekendste werk, De l’Égalité des Races Humaines, in 2000 eindelijk in het Engels is vertaald.

Ter gelegenheid van zijn honderdste sterfdag organiseert de Société Capoise d’Histoire, samen met de in de Haïtiaanse hoofdstad Port-au-Prince gevestigde universiteit Quisqueya en andere organisaties, in 2011 een meerdaagse internationale bijeenkomst onder de titel De actualiteit van Anténor Firmin: gisteren, vandaag en morgen. Natuurlijk zijn de meeste sprekers Haïtianen, maar ook wetenschappers uit de Verenigde Staten, Cuba, de Dominicaanse Republiek en zelfs Iran voeren het woord.

Iran? Ja, want de tegenspeler van Firmin, graaf Arthur de Gobineau, was in de jaren zestig van de negentiende eeuw de Franse ambassadeur in Perzië en heeft veel geschreven over de Iraanse literatuur, filosofie en cultuur. In zijn boeken die, met uitzondering van zijn Verhandeling over de ongelijkheid van de menselijke rassen, in het Farsi vertaald zijn benadrukt De Gobineau het Arische, witte, karakter van de Iranezen (de woorden Ariër en Iran hebben dezelfde oorsprong in het oud-Perzisch). Tegelijkertijd, zo betoogt tijdens de conferentie de Iraanse (toneel-) literatuurprofessor Behzad Ghaderi Sohi, zijn De Gobineau’s boeken over Perzië doorspekt met racistische opmerkingen. Maar dat verklaart nog niet waarom en hoe een Iraanse professor in aanraking komt met Anténor Firmin. De aanleiding is de vertaling in het Iraans van het Amerikaanse A raisin in the sun (1957). In dit toneelstuk van Lorraine Hansberry staan segregatie en racisme in de VS centraal. Het stuk geeft Ghaderi Sohi de gelegenheid bij zijn lessen een link te leggen naar racisme en Arische ideeën in hedendaags Iran. Door zijn onderzoek naar de literaire négritude beweging en het Pan-Afrikanisme in de eerste helft van de vorige eeuw komt Ghaderi Sohi verrassend op het spoor van Firmin, tegenpool van De Gobineau.

Zo kan Anténor Firmin honderd jaar na zijn dood ook in het buitenland tot inspiratie dienen en bijdragen aan de nog altijd voortdurende strijd tegen het racisme. Zoals Emile Eyma, lid van de Historische Vereniging van Cap Haïtien, bij de opening van de conferentie zei: “Als politicus vervulde hij zijn taken als een plicht tegenover zijn land. En als man van principes heeft hij nooit zijn overtuigingen losgelaten als gevolg van veranderende regeringen of de lotgevallen in het leven.   Honderd jaar na zijn dood is hij nog altijd een voorbeeld voor onze jongeren en onze politici.”

Firmin droeg zijn belangrijkste werk op aan zijn eigen land, Haïti, en sprak de hoop uit dat de boodschap van het boek zou helpen de wedergeboorte waarin zijn ras betrokken was te versnellen. Hoe zou hij de huidige situatie in zijn land beoordelen, waar de regering machteloos staat tegenover het toenemende bendegeweld? Een buitenlandse interventie is voor de Haïtianen geen optie, toen niet, en nu ook niet. Zoals Firmin in 1905 schreef: “Een democratie zonder vrijheid is net zo absurd als een democratie zonder gelijkheid”.

Deze bijdrage is onderdeel van de Slavernijspecial najaar 2021

 

Bronnen: De l’Égalité des races humaines d’Anténor Firmin: un traité d’anthropologie contemporaine (Watson Denis); To Haïti: reflections and words of wisdom to Haitians (Carolyn Fluehr-Lobban); Anténor Firmin’s anti-racist discourse and Iranian Aryanism (Behzad Ghaderi Sohi); Les idées politiques et sociales d’Anténor Firmin (Claude Moïse) in: L’actualité d’Anténor Firmin: Hier, Aujourd’hui et Demain; Grond zonder rust (Marcel Catsburg); The Haiti Reader; wikipedia

Gerelateerde berichten

Democratie in Latijns-Amerika niet langer vanzelfsprekend

Democratie in Latijns-Amerika niet langer vanzelfsprekend

Afgelopen jaar is de wereld weer iets minder democratisch geworden en in Latijns-Amerika is de terugval het grootst. Dat komt met name door de scherpe daling van het democratiegehalte van een aantal Midden-Amerikaanse landen. Van het idee van twintig jaar geleden dat de democratie in Latijns-Amerika vrij stevig was verankerd, is weinig meer over. Zo blijkt uit de Democracy Index 2023.

Lees meer
Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

De uitzending was woensdagavond 1 november, maar kan op Uitzending gemist worden teruggekeken. In de laatste uitzending van dit seizoen vertelt de in Nederland woonachtige Ana haar verhaal. Tien jaar geleden werd middels DNA-onderzoek vastgesteld dat zij tot de zogenaamde roofbaby’s behoort. Haar beide ouders zijn tijdens de Videla-dictatuur vermoord. Haar moeder was vijf maanden zwanger toen zij werd gearresteerd. Op één klein berichtje kort na haar arrestatie werd nooit meer iets van haar vernomen. Haar dochter Ana is geadopteerd, iets dat zij pas op 36-jarige leeftijd te horen kreeg.

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This