Spannendste verkiezingen sinds 1988
Op 4 september stemmen de Chilenen over een voorstel voor een nieuwe grondwet, die de huidige van generaal Pinochet uit 1980 kan vervangen. Het voorstel is bijzonder door de grote aandacht voor sociale rechten en vrijheden van burgers, klimaat, man-vrouwverhoudingen en inheemse volken. Ook is de tekst opmerkelijk democratisch tot stand gekomen. De volkstemming wordt de belangrijkste Chileense verkiezing sinds het referendum over het aanblijven van Pinochet als president in 1988. De kans is vrij groot dat de Chilenen deze prachtige nieuwe grondwet afwijzen.
Dit grondwetsvoorstel “bevat onmisbare lessen voor de landen in de regio en in de wereld”. Zo oordeelden internationale klimaatdeskundigen en milieuorganisaties over de tekst voor de nieuwe Chileense grondwet waarover de bevolking zich op 4 september uitspreekt. Internationaal en in Chili wordt dit de eerste echt een-en-twintigste-eeuwse grondwet genoemd, met nadruk op klimaat, gender, inheemse volken, brede sociale rechten en diversiteit.
De huidige Chileense grondwet, geërfd van dictator Pinochet, ademt een geest van verbieden, beperken en angst voor de burgers. De markt is heilig verklaard en verandering daarvan is vrijwel onmogelijk. De geest van het nieuwe grondwetsvoorstel gaat uit van rechten en vrijheden van burgers die via de staat en andere middelen ruimte krijgen om de samenleving te verbeteren.
‘Substantiële gelijkheid’
Dit voorstel is een uitvloeisel van de sociale uitbarsting van oktober 2019 met massale protesten tegen sociale ongelijkheid. Een jaar later sprak 78 procent van de kiezers zich uit voor het maken van een nieuwe grondwet. Vervolgens heeft een in mei 2021 gekozen Conventionele Conventie (CC) zo’n grondwet ontworpen. Van de 155 leden van de CC was de helft vrouw en de helft niet-partijgebonden, terwijl voor de oorspronkelijke bevolking 17 zetels waren gereserveerd. Op 4 juli 2022, keurig op de afgesproken tijd, presenteerde dit uniek samengestelde gezelschap het grondwetsvoorstel. Als dat op 4 september wordt aangenomen, vervangt het de huidige grondwet, opgelegd in 1980 door dictator Pinochet en sindsdien enigszins bijgesteld. Als het voorstel wordt afgewezen, blijft die oude grondwet van kracht.
In artikel 1 zijn de basisprincipes vastgelegd. Chili is “een sociale en democratische rechtsstaat” die ook “plurinationaal, intercultureel en ecologisch” is, belangrijke zaken die allemaal in de huidige grondwet ontbreken. Nieuw zijn ook “substantiële gelijkheid”, die verder gaat dan formele gelijkheid voor de wet, en de “onontbindbare relatie van menselijke wezens met de natuur”. In de grondwet wordt de vrouw-man-gelijkheid onderstreept door consequent te spreken over ‘la Presidenta o el Presidente’ en ‘las diputadas y los diputados.’
Ombudsvrouw/man
Ruim tweehonderd keer wordt gesproken over rechten van burgers, mede als reactie op de militaire dictatuur (1973-1990). Arrestanten mogen alleen in gevangenissen of in huisarrest worden vastgehouden. Veiligheidsdiensten kunnen hen dus niet meer laten ‘verdwijnen’. In de bepalingen over militairen, politie en uitzonderingstoestanden – zoals de noodtoestand – wordt steeds benadrukt dat rechten en vrijheden van burgers gerespecteerd moeten worden. En er staat nu klip en klaar dat de gekozen president de militaire commandanten kan ontslaan.
Chili is het enige Latijns-Amerikaanse land zonder ombudsvrouw/man. In het voorstel komen naast zo’n algemene ‘Verdediger van het volk’ aparte verdedigers van de rechten van kinderen en van de natuur. Met onderwijs, gezondheidszorg en water mag geen winst worden gemaakt.
Hierbij verandert de rol van de staat van aanvullend en ondergeschikt aan de markteconomie naar initiatief nemend en sturend. De staat moet de rechten van burgers én natuur garanderen. In de huidige grondwet kan de politiek geen initiatieven nemen om het neoliberale marktmodel ingrijpend te veranderen. Dat wordt nu wel mogelijk, waarbij wetsvoorstellen kunnen komen van de president, landelijke of regionale parlementariërs of als initiatieven uit de bevolking of inheemse groepen.
Opmerkelijk is de decentralisatie in het altijd strak vanuit Santiago geregeerde land, al moet veel hiervan nog in wetten worden uitgewerkt. Hetzelfde geldt voor abortus en euthanasie, die beide in principe mogelijk worden. Inheemse groepen krijgen een zekere autonomie. Net als in sommige andere Latijns-Amerikaanse landen wordt hun eigen rechtsstelsel erkend. Dat moet wel functioneren binnen het nationale recht en het gaat om autonomie binnen de Chileense eenheidsstaat.
Geen individuen of groepen boos afgehaakt
Niet alleen de inhoud, maar ook het ontwerpen van het grondwetsvoorstel is bijzonder. Nooit kwam in Chili – en in verreweg de meeste landen – een grondwet zo democratisch tot stand: door een met algemeen kiesrecht gekozen speciaal orgaan met relatief weinig invloed van politieke partijen, met evenveel vrouwen als mannen en met vertegenwoordigers van de oorspronkelijke bewoners. De Constitutionele Conventie (CC) heeft op niet eerder vertoonde schaal de bevolking geraadpleegd. Er waren meer dan 16.000 bijeenkomsten van burgers over de grondwet en 77 voorstellen van burgers met minimaal 15.000 handtekeningen werden in de Conventie besproken. Daardoor zijn seksuele en reproductieve rechten en rechten van de natuur in de tekst opgenomen.
Over de werkwijze van de CC stond alleen vast dat alle artikelen met minstens twee derde van de stemmen aangenomen moesten worden. Vooral in het begin was er verwarring en tumult binnen de vergadering van 155 mensen. Maar dat gebeurde niet opvallend meer dan in het gewone parlement. Bij uiteenlopende standpunten horen stevige en emotionele discussies. Toch waren er bij stemmingen niet voortdurend vaste blokken. Bij vrijwel elk artikel was de stemverhouding weer anders. Veel artikelen zijn aangenomen door de steun van een deel van de rechtse minderheid. Er zijn geen individuen of groepen definitief boos afgehaakt, zoals in andere landen als de oppositie zich buitenspel gezet voelde. De artikelen zijn aangenomen met gemiddeld 76 procent van de stemmen, flink boven de vereiste 66,7 procent.
Apruebo of Rechazo
Inhoudelijk en als democratisch proces dus een mooi resultaat, zou je zeggen. Maar hier neemt het verhaal een andere wending. Nadat volgens enquêtes een meerderheid Voor (Apruebo, Ik keur goed) dacht te gaan stemmen, is dat omgeslagen. Sinds april 2022 wijzen de meeste peilingen op een overwinning van Tegen (Rechazo, Ik wijs af).
Alle rechtse partijen – met ongeveer de helft van de parlementszetels – roepen op om Rechazo te stemmen. Zij steunen het neoliberale beleid en vinden dat de burgers te veel rechten krijgen. Bij rechts zijn nauwelijks openbare dissidenten. Volledig achter Apruebo staan de radicaal-linkse partijen – met een kwart van de parlementszetels -, de achterban van de in december 2021 gekozen president Gabriel Boric. Dat geldt ook voor veel sociale organisaties.
Ook de socialistische, links-liberale en christendemocratische partijen – een kwart van de parlementszetels -, die tussen 1990 en 2018 bijna altijd de regering vormden, roepen op Apruebo te stemmen. Maar een aanzienlijke minderheid van de christendemocraten en enkele vooraanstaande socialisten zijn publiekelijk voor Rechazo. Zij willen na een Rechazo-overwinning aan een betere grondwet werken. Veel Apruebo-aanhangers vinden dat een naïef idee, want dan lever je je uit aan de rechtse partijen die zich ruim dertig jaar altijd tegen wijzigen van de grondwet van Pinochet hebben verzet.
Michelle Bachelet
De socialistische oud-presidente Michelle Bachelet, die tijdens haar tweede termijn (2014-2018) tevergeefs aan een nieuwe grondwet werkte, heeft zich duidelijk voor Apruebo uitgesproken. Het voorstel “is niet perfect, maar benadert waar ik altijd van droomde.” De eveneens socialistische Ricardo Lagos – van 2000 tot 2006 president – heeft zijn bezwaren aan de kant gezet en zich uiteindelijk ook achter Apruebo geschaard, nadat hij veel verwarring had gezaaid.
Zoals vaak bij referenda baseren veel mensen hun stemkeuze deels of geheel op andere zaken dan de voorgelegde keuze. Zo zijn ze boos of bezorgd over door de inflatie fors hogere kosten van levensonderhoud, de migranten, de criminaliteit en nog veel meer en geven daarvan de regering die bestaat uit Apruebo-aanhangers de schuld. De waardering voor het beleid van president Boric is met 37 procent laag, maar wel aanzienlijk hoger dan voor zijn rechtse voorganger Piñera. Die haalde sinds het begin van de sociale opstand in oktober 2019 tussen de 9 en 29 procent.
Daarbij hebben Chilenen extreem weinig vertrouwen in de politieke instellingen: politieke partijen en het parlement scoren met 4 en 10 procent het allerlaagste. Daarbij vergeleken is 22 procent voor de Constitutionele Conventie (CC) flink hoger, maar dit is nog steeds een minderheid. Veel mensen zeggen Rechazo te gaan stemmen omdat ze een negatief beeld hebben van de leden en het werk van de CC. Vooral rechtse media hebben de ruzies en incidenten in de CC breed uitgemeten.
Identiteit
Dat heeft effect omdat de belangrijkste Chileense media in rechtse handen zijn. Bovendien weet Rechazo met nepnieuws via sociale media mensen angst aan te jagen. Ze krijgen te horen dat de nieuwe grondwet de poort opent voor een ‘communistische dictatuur’. Veel mensen zijn bang gemaakt met het volstrekt onjuiste bericht dat de staat hun particuliere huizen gaat onteigenen. Ook zijn veel mensen gevoelig voor het idee dat de Chileense identiteit wordt bedreigd door meer rechten voor de inheemse bevolking.
Waarschijnlijk hebben veel mensen ook geen vertrouwen in het grondwetsproces omdat ze nog weinig hebben gemerkt van een aanpak van hun urgente dagelijkse problemen. De in armoede gespecialiseerde socioloog Manuel Canales zei in mei 2022: “Er wordt buitengewone vooruitgang gemaakt met de grondwet, maar het gaat niet over de prioriteiten van de sociale uitbarsting van oktober 2019.”
Volgens Enquêtebureau CADEM roept de nieuwe grondwet bij 56 procent van de Chilenen angst op en bij 39 procent hoop. Volgens de laatste peiling op 19 augustus – twee weken voor de verkiezing mogen geen peilingen worden gepubliceerd – zal 55 procent op 4 september Rechazo stemmen en 45 procent Apruebo. Dat betekent niet dat Rechazo zeker zal winnen. Een belangrijk verschil met verkiezingen van de afgelopen tien jaar is dat toen deelname vrijwillig was. Ongeveer de helft van de kiesgerechtigden kwam opdagen. Nu is stemmen verplicht en is het de vraag of die enquêtes een goed beeld geven van hoe dat op 4 september uitpakt.
Verwarrende discussies
Vlak voor de stemming van 4 september worden verwarrende discussies gevoerd. Sommige mensen relativeren het belang van de strijd tussen Apruebo en Rechazo en het verschil daartussen. Dat is vreemd, want het zijn de belangrijkste verkiezingen sinds 5 oktober 1988, toen de Chilenen konden kiezen voor het wel of niet aanblijven van Pinochet als president. Dat bepaalde in hoge mate de toekomst van Chili, en Chilenen zeiden in meerderheid ‘Nee’. Ook nu gaat het, meer dan bij gewone verkiezingen, om welke kant Chili op zal gaan. Als Apruebo wint, ontstaat ruimte om Chili een socialer, gelijker, diverser en democratischer land te maken en kunnen problemen krachtig worden aangepakt, wat met de huidige grondwet vrijwel onmogelijk is.
Voor het geval dat Rechazo wint, pleiten president Boric en anderen voor het nog een keer ontwerpen van een nieuwe grondwet. Zij menen dat dan de uitspraak van de volksstemming van oktober 2020 dat er een nieuwe grondwet moet komen nog steeds van kracht is. Het is de vraag of de rechtse partijen dat zullen steunen. Bij een Rechazo-overwinning is Chili drie jaar na de sociale uitbarsting bijna terug bij af en staat de regering Boric met vrijwel lege handen. Ook als de rechtse partijen meewerken aan een nieuw grondwetgevend proces, kost dat al gauw twee jaar, en moeten miljoenen Chilenen nog langer wachten tot Chili een wat socialer, rechtvaardiger en democratischer land kan worden.
Het wordt spannend. In de nacht van 4 op 5 september zal ik met angst, maar ook hoop, aan internet gekluisterd de uitslagen volgen.
Dit artikel is geschreven vóór de stemming. Zie voor de uitslag ons nieuwsbericht.