Politiek & Maatschappij

Brazilië in politieke crisis

Al sinds de impeachment van Dilma Rousseff eind augustus 2016 is het een veelgehoorde leus in Brazilië: Fora Temer! Weg met Temer! De afgelopen weken werd deze roep om het vertrek van Michel Temer – Rousseff’s opvolger – echter steeds luider. Volgens veel journalisten zijn Temer’s dagen als president geteld. De vraag is alleen: wie volgt hem op?

De politieke crisis (of crises) in Brazilië lijkt een kookpunt te hebben bereikt. Internationale media berichten dat de Braziliaanse politiek “volledig ongeloofwaardig” is geworden nu onthullingen in het Lava Jato corruptieschandaal elkaar in rap tempo opvolgen. Tientallen hooggeplaatste politici zijn erbij betrokken. Belangrijke politieke figuren zoals Eduardo Cunha (voormalig voorzitter van de Kamer van Afgevaardigden en een van de belangrijkste aanstichters van de impeachment van Rousseff) en Sergio Cabral (voormalig gouverneur van de deelstaat Rio de Janeiro) zitten inmiddels in de gevangenis. Veel Brazilianen zouden ook graag president Michel Temer in de cel zien, nu zijn betrokkenheid bij Lava Jato bewezen lijkt te zijn. Het aftreden van Temer – gedwongen of vrijwillig – lijkt een kwestie van tijd.

Gringos imitando

Op sociale media maken Brazilianen grappen dat de problemen met Donald Trump slechts gringos imitando (buitenlanders die ons nadoen) zijn. De Verenigde Staten kunnen van Brazilië wel een lesje impeachment krijgen, zo schrijven anderen. Sinds het einde van het militaire regime in 1985 zijn er al twee presidenten door het parlement afgezet. De eerste impeachment van president Fernando Collor de Mello in 1992 werd nog gezien als een teken van de volwassenheid van de Braziliaanse democratie: de kracht van democratische middelen om corrupte politici tot de orde te roepen. Rousseff’s impeachment had een ander karakter. Ze werd afgezet op een detail – het mooier voordoen van de begrotingscijfers tijdens de verkiezingscampagne – door politici (onder wie haar vicepresident Temer) die stuk voor stuk corrupter bleken dan zijzelf. Veel Brazilianen noemden het een coup.

Volgens critici was een van de belangrijkste redenen dat Temer en zijn collega’s de macht over wilden nemen het Lava Jato corruptieschandaal. Bij dit schandaal zijn de grootste Braziliaanse bedrijven betrokken, zoals bouwgigant Odebrecht, staatsoliebedrijf Petrobrás en vleesverpakker JBS, net als bijna het hele kabinet van Temer. De president wilde zijn nieuwe functie vooral gebruiken om het onderzoek stop te zetten en de schade voor de politieke elite te beperken, zo beweren veel Brazilianen. Dat lukte echter niet: Hoofdaanklager Rodrigo Janot bleek niet bang voor het nieuwe staatshoofd en bewees dat het onderzoek naar het schandaal niet partijgebonden is. Daarom zit Temer nu zelf op de schopstoel.

Zinkend schip

Temer’s populariteit was al laag sinds zijn aantreden. Minder dan 10 procent van de Braziliaanse bevolking was tevreden over haar president. De nieuwste ontwikkelingen in Lava Jato – een geluidsopname die Temer’s betrokkenheid lijkt te bewijzen – hielp daar uiteraard niet bij. Was hij voorheen echter vooral impopulair onder de bevolking, nu lijken ook veel politieke bondgenoten dit “zinkende schip” te verlaten. Voorheen genoot Temer, een ervaren politicus, de steun van de meerderheid in het parlement. Nu trekken zelfs leden van zijn eigen partij hun steun terug. Ook het invloedrijke mediabedrijf O Globo, dat eerder positief was over de president, heeft om zijn aftreden geroepen.

Ondertussen ontkent Temer zelf nog steeds alle beschuldigingen: het geluidsfragment waarop hij te horen is zou vervalst zijn. Op 18 mei verklaarde Temer dat hij er niet over peinst om af te treden: dat zou een bekentenis van schuld zijn en bovendien slecht voor de economie. Critici zeggen echter dat er voor de president meer op het spel staat. Nu verschillende hooggeplaatste politici in de gevangenis zitten lijkt dit ook voor Temer, mochten de huidige onderzoeken slecht voor hem uitpakken, niet meer ondenkbaar.

Militairen

Zowel Braziliaanse als internationale media voorspellen dan ook de ondergang van Temer. “De vraag is niet zozeer hoe hij valt, maar wanneer en hoe, schrijft  de Volkskrant. Afgelopen week dienden acht oppositieleden een verzoek tot impeachment in. Ook hoofdaanklager Janot diende een officiële aanklacht in tegen de president, waarmee hij de Kamer van Afgevaardigden kan verzoeken Temer te laten vervolgen. Als eerst een tweederde meerderheid van de Kamer  en daarna tweederde van de Senaat daarmee instemt, wordt de president maximaal zes maanden op non-actief gesteld zodat de Senaat een grondig onderzoek kan uitvoeren. Dit zou vervolgens tot impeachment kunnen leiden.

Veel Brazilianen hebben echter geen geduld meer voor juridische procedures. Duizenden mensen gingen deze week de straat op in Brasilia om het aftreden van de president te eisen. De reactie van de regering was extreem en, volgens velen, een wanhopige poging om de situatie onder controle te krijgen: Temer zette het leger in “om de orde te bewaren,” waarbij 49 mensen gewond raakten. Deze actie bleek averechts te werken: er kwam een stroom van kritiek op de drastische maatregel en Temer riep zijn militairen terug. Veel mensen verwezen in hun kritiek naar de militaire dictatuur.

Terug naar Lula?

Als Temer’s aftreden – gedwongen of vrijwillig – echt maar een kwestie van tijd is, is de belangrijkste vraag natuurlijk wie hem zal vervangen. Volgens de regels is dat bij impeachment de vicepresident; zo kwam Temer zelf aan de macht. Bij een tweede impeachment binnen één termijn zou het parlement een nieuwe president moeten kiezen. Als Temer valt, kiest het congres waarschijnlijk een “vriend van het zakenleven uit hun eigen, corrupte kringen”, aldus the New Yorker.

De meeste Brazilianen hebben daar weinig vertrouwen in en eisen nieuwe presidentsverkiezingen. De Engelse krant The Guardian vindt dat ook de beste oplossing. 85 procent van de Braziliaanse bevolking wil nieuwe verkiezingen, maar daarvoor is eerst een grondwetswijziging nodig. De slogan die hierbij wordt gebruikt, is opvallend, omdat hij stamt uit de laatste jaren van de militaire dictatuur: Dirétas já! Directe verkiezingen, nu! Toen wilden de militairen geen directe presidentsverkiezingen toestaan, maar alleen indirecte via een kiescollege. Mochten nieuwe, vervroegde presidentsverkiezingen nu niet lukken, dan zullen er hoe dan ook in 2018 reguliere verkiezingen zijn.

Momenteel lijkt oud-president Luiz Ignacio ‘Lula’ da Silva een reële kans te maken om die verkiezingen te winnen, hoewel ook hij verdacht wordt van het aannemen van steekpenningen. De 71-jarige Lula is nog altijd populair bij veel Brazilianen. Een andere naam die steeds vaker opduikt is de rechts-populistische militair Jair Bolsonaro, die scoort met zijn anti-establishment boodschap (maar ook sterk tegen immigranten en homoseksuelen is).

Begrafenispakken

Ondanks de wanhoop van veel Brazilianen, zijn er ook positievere geluiden te horen: Eindelijk moet de politieke elite verantwoording afleggen en komt de onderste steen boven van het gigantische corrupte netwerk dat het land decennialang in zijn greep hield. Op de lange termijn zal dit, zo beargumenteren sommige journalisten, een positief effect hebben op de Braziliaanse politiek. Voorlopig lijken de positieve effecten, die structurele veranderingen van het politieke systeem zouden moeten betekenen, echter nog ver weg. Sommige mensen verlangen zelfs terug naar de militaire dictatuur, want, zo zegt een advocaat uit Rio de Janeiro, “de militairen hielden tenminste orde, in tegenstelling tot de gekte van vandaag de dag.”

Ondertussen proberen veel gewone Brazilianen te blijven lachen. Temer wordt volop belachelijk gemaakt op sociale media, waarvoor zijn zure, serieuze blik en “begrafenispakken” uitermate geschikt blijken. Deze ‘memes’ zijn zo populair dat de regering verboden heeft officiële foto’s van Temer te gebruiken voor  alle doeleinden behalve journalistiek of “publiciteit voor acties van de regering”. Hier wordt uiteraard nauwelijks naar geluisterd. Zoals de 36-jarige conciërge uit Rio de Janeiro zegt in The New York Times: “De situatie in Brazilië is zo grimmig dat we wel moeten lachen om niet in huilen uit te barsten.”