Jonge president Gabriel Boric aangetreden
Op 11 maart is de radicaal-linkse Gabriel Boric aangetreden als de jongste president van Chili, een resultaat van de grote sociale protesten van afgelopen jaren. Boric leidt een ecologische en feministische regering, met voor Chili vrij weinig binding met partijen. Hij heeft ambitieuze plannen voor een socialer Chili, maar geen meerderheid in het parlement. Ook zijn er nare erfenissen van zijn rechtse voorganger Sebastián Piñera. Boric roept de Chilenen op om samen “de weg van de hoop te betreden”.
Een paar jaar gelden zei de Argentijnse sociologe, feministe en milieuactiviste Maristella Svampa: “Latijns-Amerikaans links zal ecologisch en anti-patriarchaal zijn, of zal niet zijn.” Zoiets had veel linkse mannen jarenlang belachelijk geleken, maar sinds 11 maart 2022 heeft Chili zo’n regering. De jonge radicaal-linkse kandidaat Gabriel Boric won, met electorale steun van sociaaldemocraten en christendemocraten, op 19 december de tweede ronde van de presidentsverkiezingen. Tot opluchting van velen versloeg hij met 56 tegen 44 procent de extreemrechtse populist – en bewonderaar van de vroegere dictator generaal Pinochet – José Antonio Kast.
De nieuwe regering wijkt sterk af van wat in Chili gebruikelijk was. Dat was meteen zichtbaar. Toen Boric in februari 2022 zijn ministersploeg presenteerde, plaatsten kranten twee foto’s: die van de nieuwe club naast een foto van de regering van Patricio Aylwin in 1990, de eerste president na de militaire dictatuur van Pinochet (1973-1990). Aylwins regering telde alleen mannen met stropdassen in donkere pakken. Boric werd omgeven door veertien vrouwen en tien mannen – zonder stropdassen – in gevarieerde kleding in allerlei kleuren, terwijl een aantal ministers kinderen bij zich had. Boric wist nog iets positiefs over Aylwins ploeg te zeggen: daarin zaten voor het eerst sinds zeventien jaar geen militairen.
Geen rare financiële streken
Nooit eerder telde Chili meer vrouwelijke dan mannelijke ministers. Dat had ook kwalitatieve betekenis. Boric sprak nadrukkelijk van een ‘feministische’ regering. In het Politiek Comité van de regering, met de president en vijf belangrijke ministers, is voor het eerst de minister van Vrouwenzaken en Gendergelijkheid, Antonia Orellana, opgenomen. Zo kan ze in het centrum van de macht controleren of er voldoende aandacht is voor de positie van vrouwen. Dit Politiek Comité is uitzonderlijk jong: Boric en Izkia Siches (Binnenlandse Zaken) zijn 36, Giorgio Jackson (minister-Algemeen Secretaris van de President) 35, Camila Vallejo (minister-Woordvoerder van de Regering) 33 en Antonia Orellana pas 32.
Het laatste lid van dit Comité Mario Marcel, minister van Financiën, is echter 62 jaar. Hij is verwant aan de socialistische (feitelijk sociaaldemocratische) partij en had hoge functies onder eerdere centrumlinkse regeringen. Van 2016 tot 2022 was hij president van de Centrale Bank. Marcel geniet groot gezag in economische en financiële kringen. Met deze benoeming liet Boric weten dat hij geen rare financiële streken zal uithalen – wat rechts en ondernemers altijd van links verwachten – en toonde Marcel zijn vertrouwen in de nieuwe club die Chili een rechtvaardiger land wil maken.
Protesten
Terwijl regeringen jarenlang voortkwamen uit partijpolitieke verhoudingen, is dat nu veel minder het geval. Zonder sociale bewegingen en protesten was die regering er nooit gekomen. Boric en enkele van de jonge ministers van het Politiek Comité leidden vanaf 2011 massale studentenprotesten. Ze kennen elkaar uit die tijd en kwamen een paar jaar later – deels met nieuwe partijen – in het parlement. Daar stelde Boric meteen voor het salaris van de parlementsleden – veertigmaal het minimumloon! – te halveren. Deze studentenacties en een steeds sterkere vrouwenbeweging – met kolossale manifestaties op internationale vrouwendag 8 maart – schiepen mede het klimaat voor de massale vreedzame en deels gewelddadige protesten van de ‘sociale uitbarsting’ vanaf oktober 2019. Als resultaat van die uitbarsting wordt aan een nieuwe Grondwet gewerkt door een Constitutionele Conventie met de helft vrouwelijke leden. Die gendergelijkheid was er zonder die vrouwenacties nooit gekomen.
De regering-Boric is de eerste sinds 1990 die niet is samengesteld uit partijen van de twee grote blokken: centrumlinks (vijf keer) en rechts (twee keer). Boric ging de verkiezingen in als kandidaat van een verband van radicaal-linkse partijen, AD, Apruebo Dignidad – Ik stem met waardigheid voor een nieuwe grondwet. Dat leverde voor het presidentschap en het parlement ongeveer een kwart van de stemmen op. Boric won de tweede ronde door de extra steun van centrumlinkse partijen en een hogere opkomst onder jongeren.
Generatiewisseling
Boric benoemde ook ministers en staatssecretarissen uit het centrumlinkse blok. Van alle bewindslieden komt ongeveer de helft uit partijen van de directe achterban (AD) van Boric en een kwart uit sociaaldemocratische partijen. Een kwart zijn onafhankelijken, die geen partijlid zijn maar wel links georiënteerd. Zoveel bewindsleden van buiten de partijen van de directe achterban van de president is minstens zestig jaar niet vertoond. Ook een teken dat de partijen hun jarenlange monopoliepositie beginnen te verliezen.
Er zijn opmerkelijke benoemingen. Chili krijgt voor het eerst een vrouw als minister van Binnenlandse Zaken en Openbare Veiligheid. Die is in feite de premier en vervangt de president bij diens afwezigheid. Deze zware functie ligt in handen van de 36-jarige Izkia Siches, die grote bekendheid en vertrouwen verwierf als voorzitster van het Colegio Médico – de artsenorganisatie – tijdens de coronacrisis. Voor de tweede maal zijn er vrouwelijke ministers van Defensie en Buitenlandse Zaken. De eerste, Maya Fernández, is een kleindochter van Salvador Allende, de president van de met een militaire staatsgreep in 1973 beëindigde ‘Chileense weg naar het socialisme’. De tweede, Antonia Urrejola, heeft een internationale reputatie op mensenrechtengebied en zich zeer kritisch uitgelaten over Nicaragua en Venezuela. De keuze voor Urrejola geeft aan dat Boric de Communistische Partij (PC), een van de partijen van zijn coalitie, niet te veel invloed wil geven op het buitenlands beleid. De Chileense PC blijft namelijk linkse dictaturen als Cuba, Venezuela en Nicaragua de hand boven het hoofd houden.
Uniek tenslotte is dat Boric met zijn 36 jaar de jongste president is uit de Chileense geschiedenis. Een president met radicale opvattingen die ook mensen met andere opvattingen kan aanspreken en politieke coalities kan smeden. Over een paar jaar kunnen we zien of al die nieuwigheden hebben geleid tot een opener politieke cultuur en democratischer vormen van politiek bedrijven. En of het werkelijk een ecologische en feministische regering is gebleken. Het is in elk geval een generatiewisseling in de politieke leiding van het land.
Sociaal rechtvaardiger land
In zijn eerste toespraak als president toonde Boric zijn communicatieve gaven en ging hij ingewikkelde problemen niet uit de weg. In zijn strijd met de rechts-populistische Pinochet-vereerder Kast had hij al duidelijk gemaakt dat hij democratie en mensenrechten wil verdedigen. Daarbij wil hij samen met zijn ploeg en zoveel mogelijk Chilenen de structurele ongelijkheden in Chili doorbreken en van Chili ook een sociaal rechtvaardig land maken. Dat betekent een hoger minimumloon, betere pensioenen, betere kwaliteit en toegankelijkheid van onderwijs en gezondheidszorg. Met daarbij een ambitieus klimaatbeleid in een land waar grote bedrijven het milieu vernietigen en water als privébezit wegkapen voor de bevolking.
Daarvoor is een nieuwe grondwet nodig, die de overheid ruimte biedt om dat allemaal aan de pakken. De huidige autoritaire en neoliberale grondwet uit 1980, een gedeeltelijk bijgestelde aanvankelijk door Pinochet opgelegde tekst, biedt daarvoor weinig ruimte. De Constitutionele Conventie moet begin juli 2022 met een definitief voorstel komen, dat een paar maanden later ter goedkeuring aan de bevolking wordt voorgelegd. Als de Chilenen ‘Ja’ zeggen, kan de politiek met de grondwet aan de slag en veel daarvan in gewone wetten uitwerken. Bij een ‘nee’, blijft de oude grondwet van kracht en zitten Boric en zijn aanhang met de handen in het haar. Het valt moeilijk te zien ze dan effectief kunnen doorwerken.
Noodtoestand of dialoog
Van de vrijwel totaal mislukte regering van de rechtse president Sebastian Piñera erft Boric drie lastige erfenissen: massale migratie uit vooral Venezuela en Haïti, voor Chileense begrippen hoge criminaliteit en hevige conflicten tussen de Chileense staat en een deel van de oorspronkelijke bevolking (Mapuche) in Zuid-Chili. En juist over deze punten maken veel Chilenen zich grote zorgen. Het zijn ingewikkelde problemen, maar Piñera heeft zelden geprobeerd hun oorzaken serieus te nemen en aan te pakken. Hij koos meestal een repressieve aanpak. Op vier terreinen heeft Piñera afgelopen jaren de noodtoestand afgekondigd: om de coronacrisis te bestrijden (bijna nergens ter wereld gold daarvoor zo’n lange noodtoestand), om de sociale opstand vanaf oktober 2019 te bestrijden (met massale schending van mensenrechten), om migratie in te dammen en om het conflict met de Mapuche onder controle te krijgen. Bij dat laatste conflict wordt de noodtoestand al een half jaar elke vijftien dagen opnieuw verlengd.
Boric heeft altijd gezegd dat hij deze problemen niet met repressie, maar met dialoog wil aanpakken. Maar dat zal niet altijd gemakkelijk zijn. Bij een eerste poging tot contact moest Izkia Siches, de kersverse minister van Binnenlandse Zaken, afdruipen. Er zijn ook hervormingen bij de politie en bij de militairen nodig. En die zitten daar niet enthousiast op te wachten. De nieuwe president moet ook knopen doorhakken over de sociale uitbarsting vanaf eind 2019. Rechtse partijen eisen meer schadevergoeding voor door plundering getroffen winkeliers en keren zich tegen amnestie of gratie voor de plunderaars of geweldplegers. Familieleden van zulke actievoerders zien hen als ‘politieke gevangenen’, wier mensenrechten door de politie vaak grof zijn geschonden, en eisen hun vrijlating.
Naast deze kwesties is de inflatie het snelst gestegen sinds veertien jaar en is de coronapandemie zeker nog niet onder controle. Begin maart 2022 zijn de sterftecijfers sterk gestegen tot gemiddeld ruim honderd doden per dag, in een land met nauwelijks meer inwoners dan Nederland.
Vetopositie
Voor de aanpak van sociale en ecologische problemen is veel geld nodig. Dat zal vooral moeten komen van belastingverhoging voor rijke Chilenen en grote bedrijven, waaronder mijnbouwondernemingen, die nu erg weinig belasting betalen. Daarvoor zijn wetten en dus parlementaire meerderheden nodig. De basis van de regering, de AD, heeft echter slechts een kwart (37 van de 155) van de zetels in de Kamer van Afgevaardigden. Zelfs met de steun van sociaaldemocratische partijen die ministers leveren en van de christendemocraten die dat niet doen, maar wel Boric in de tweede ronde hebben gesteund, komt dat nog niet op de helft. In de senaat is het niet beter. Met steun van wat onbepaalde kleine partijen, onafhankelijke parlementariërs en een paar rechtse dissidenten, kunnen meerderheden worden gehaald, maar dat vereist moeizame onderhandelingen. Daarbij is te verwachten dat een deel van rechts dat zich rond het aantreden van Boric vriendelijk voordeed, de hakken in het zand zet als posities van de rijken en bedrijven enigszins worden aangetast. Rechts beschikt al decennia over een soort vetopositie in het parlement als die belangen echt worden bedreigd. En sommige rechtse politici zullen zeker proberen nog jonge en politiek onervaren bewindslieden een beentje te lichten.
Over hoe je je het beste kunt opstellen, wordt in Boric’s basisorganisatie AD verschillend gedacht. Daniel Jahue van de Communistische partij (PC), burgemeester van de arme gemeente Recoleta in Santiago, die de strijd om de presidentskandidatuur namens AD verloor van Boric, wil strikt vasthouden aan het programma van AD. Als Boric dat niet zou doen, zouden we “de burgers bedriegen” en “zouden de mensen opnieuw teleurgesteld worden”. Gonzalo Winter, een parlementslid van de partij van Boric, ziet dat heel anders. Het is juist goed dat ook mensen van centrumlinks in de regering zijn opgenomen: “Als president Boric of AD een regering hadden willen hebben die alleen radicale uitspraken doet, maar geen veranderingen bereikt, zou dat een maximale politieke mislukking zijn.”
‘Samen de weg van de hoop betreden’
Boric sprak in zijn eerste toespraak over geleidelijke veranderingen: “We moeten langzaam gaan omdat we ver willen komen. Centraal staat dat u onderdeel wordt van de vooruitgang. Wij kunnen dat niet alleen doen. Ik wil u een oproep doen: laten wij samen de weg van de hoop betreden.” Vlak voor Boric het presidentiële Monedapaleis betrad, was hij gestopt bij het standbeeld van Salvador Allende om hem eer te bewijzen. En hij eindigde, net als president Michelle Bachelet bij haar overwinningstoespraak in 2016, met een toespeling op de laatste toespraak van Allende op 11 september 1973: “Zoals Salvador Allende bijna vijftig jaar geleden voorspelde, zijn wij, landgenoten, opnieuw de grote wegen aan het openen, waarlangs de vrije mens, man en vrouw, loopt om een betere samenleving op te bouwen.” Allende sprak over el hombre (mens, man), maar Boric had toegevoegd: hombre y mujer (man en vrouw). Hij is tenslotte president van een ‘feministische regering’.
Binnenkort publiceert La Chispa een artikel over de overeenkomsten en verschillen tussen de regeringen van Allende en Boric, die in 1970 en 2022 aantraden
