De Nederlandse solidariteit met Chili
De solidariteitsbeweging tegen de dictatuur in Chili was bijzonder groot. Dat kwam vooral doordat Chili onder de socialistische president Allende een land van hoop was geweest. Ook was veel in Chili voor West-Europeanen herkenbaar. Chileense vluchtelingen versterkten de beweging. Een korte schets van de geschiedenis van de solidariteit.
Twintigduizend mensen gingen op 15 september 1973 in Amsterdam de straat op. Ze waren verontwaardigd over de militaire staatgreep die vier dagen eerder een eind had gemaakt aan de democratische Chileense weg naar het socialisme van president Salvador Allende. De president was daarbij omgekomen. Minister Jan Pronk (PvdA) van Ontwikkelingssamenwerking sprak ons – ik was erbij – toe. Ook in veel andere landen werd massaal gedemonstreerd.
De meeste West-Europese regeringen veroordeelden de coup. Nederland zette meteen de aan Allende toegezegde ontwikkelingshulp stop. Veel landen vingen vervolgde aanhangers van Allende op in hun ambassades. De Nederlandse ambassadeur Goedhart was tegen Allende en weinig geneigd dat te doen. Het parlement en minister Van der Stoel van Buitenlandse Zaken, die sprak van “aan de bezettingstijd in Nederland herinnerende terreur”, maanden Goedhart tot grotere activiteit. De Zweedse ambassadeur Edelstam liep zich echter de benen uit het lijf om zoveel mogelijk mensen te redden. De militaire junta gaf Goedhart bij zijn vertrek een hoge onderscheiding, maar zette Edelstam als ‘persona non grata’ het land uit.
‘Gun Allende geen ellende’
In sommige landen, zoals Zweden, Nederland, Duitsland en Frankrijk, was de Chili-solidariteit al begonnen voor de staatsgreep, als steun voor de ‘Chileense weg’ van Allende. Zo voerde de kritisch-kerkelijke actiegroep Sjaloom in 1972 een campagne ‘Gun Allende geen ellende’. Veel politici en journalisten bezochten in 1972 de UNCTAD-conferentie van de Verenigde Naties over relaties tussen rijke en arme landen in Santiago. Onder hen PvdA-leider Joop den Uyl en PvdA-Kamerlid Jan Pronk. In een persoonlijk gesprek met Allende raakte Den Uyl overtuigd van diens democratische gezindheid. Omdat Allende internationaal werd tegengewerkt door de Verenigde Staten en grote bedrijven, richtten Nederlanders, onder wie Jan Pronk, eind 1972 een Chili Komitee (later Chili Komitee Nederland) op ter ondersteuning van Allende. In 1973 organiseerde de Evert Vermeer Stichting (Derde Wereldorganisatie van PvdA) een 1 mei Chili-actie met 140 plaatselijke bijeenkomsten.
Nederland en andere landen telden vanaf eind jaren zestig veel solidariteitsbewegingen met landen in wat toen de Derde Wereld werd genoemd. De vier grootste waren tegen de oorlog van de VS tegen Vietnam, tegen het Apartheidsregime in Zuid-Afrika, tegen de Chileense dictatuur en voor de linkse revolutie in Nicaragua. De Chilibeweging was breed: het ging niet alleen om mensen uit linkse kringen, maar ook progressieve christenen en allerlei sociale organisaties. De voorlopers van het CDA waren in verwarring omdat de Chileense christendemocraten aanvankelijk de staatsgreep hadden gesteund. Toen ze door de vreselijke repressie hun fout inzagen, sloot ook het CDA zich aan bij de Chili Beweging Nederland (CBN), het brede samenwerkingsverband van de solidariteitsbeweging.
Sociaaldemocraten zaten in Nederland nogal centraal in de beweging, terwijl in sommige West-Europese landen radicalere linkse partijen en groepen dominanter waren. De beweging was ook vasthoudend en langdurig: van voor 1973 tot het einde van de dictatuur in 1990.
Land van hoop
Chili kreeg enorm veel aandacht, met veel politieke en materiële steun voor de oppositie tegen de dictatuur. Solidariteitsorganisaties haalden geld op, terwijl ontwikkelingsorganisaties als NOVIB, CEBEMO, ICCO en HIVOS vaak een groot deel van hun budget voor Latijns-Amerika aan Chili besteedden. Daarmee kreeg de strijd tegen de dictatuur veel meer steun dan in andere landen met nog zwaardere repressie en meer moorden en ‘verdwijningen’, zoals Guatemala en Argentinië.
Hoe valt die bijzondere aandacht te verklaren? Wellicht het belangrijkste is dat Chili voor de staatsgreep en de dictatuur een land was van hoop en perspectief op een rechtvaardiger samenleving: “Drie jaar is Chili een land van de hoop geweest”, riep Jan Pronk uit op 15 september 1973 in Amsterdam. Zo’n perspectief hadden de meeste landen met vreselijke dictaturen niet gekend.
De Chili-solidariteitsbeweging paste ook in het brede protest- en actieklimaat sinds eind jaren zestig. Vietnamacties, studentenacties, de tweede feministische golf en nog veel meer bewegingen hadden de weg gebaand voor solidariteitsbewegingen. De verbeelding zou aan de macht komen. Veel mensen zagen Chili ook als voorbeeld voor hun eigen land. Dat gold vooral voor Italië en Frankrijk, met net als Chili grote socialistische en communistische partijen. Een belangrijke reden voor de VS om zich tegen Allende te keren was deze mogelijke voorbeeldfunctie voor Italië en Frankrijk.
Herkenning
Bovendien was veel van Chili herkenbaar, want vanuit Europa opgelegd of geïmporteerd, zoals de katholieke cultuur en de Spaanse taal. Chili kende rond 1970 het meest democratische en meest Europese politieke stelsel van Latijns-Amerika. Bij socialisten, christendemocraten, communisten, conservatieven, (links)liberalen en progressieve afsplitsingen van christendemocraten kon men zich iets voorstellen. Ook de dictatuur riep herkenning op. De moorden, politieke gevangenen en concentratiekampen deden denken aan de Tweede Wereldoorlog en de Duitse bezetting, wat de afkeer van het regime van Pinochet versterkte.
Juist in de jaren zeventig had een aantal Europese landen enige tijd een (centrum)linkse regering, zoals Zweden, Nederland, Duitsland en Engeland. Die regeringen boden met hun kritiek op de Chileense dictatuur ruimte en steun voor solidariteitsbewegingen. Buiten de conservatieve Engelse premier Margaret Thatcher steunde vrijwel geen belangrijk West-Europees politicus het Pinochet-regime.
Modeldictator
Voor Nederland golden nog een paar versterkende factoren. De solidariteit begon al voor de coup en toen de militairen op 11 september 1973 toesloegen had Nederland de meest linkse regering ooit – kabinet-Den Uyl (1973-1977). Van de ministers voelden de premier en Pronk zich sterk bij Chili betrokken, terwijl Van der Stoel al een mensenrechtenreputatie had verworven met zijn aanklachten tegen het Griekse kolonelsregime. Bovendien hadden Nederlandse media uitgebreid bericht over het Chili van Allende, vooral uit Santiago door Jan van der Putten in NRCHandelsblad, Vrij Nederland en de Groene Amsterdammer. Als resultaat van dit alles was Chili als hét grote voorbeeld van een brute militaire dictatuur en Pinochet als modeldictator, bij vrijwel iedereen bekend.
Wachttorens en prikkeldraad
Na de staatsgreep kreeg de groeiende solidariteit vastere organisatorische vormen. Het eind 1972 opgerichte Chili Komitee Nederland (CKN) werd feitelijk als nationaal comité erkend door de meeste Nederlandse Chili-activisten, de Nederlandse politiek en Chileense ballingen. Daarnaast waren er ongeveer vijftig autonome plaatselijke Chilicomités: van liefdadigheid tot steun aan gewapend verzet en meestal daartussenin. Ze waren opgezet vanuit een kerkelijke Derde Wereldgroep, een vakbond, een mensenrechtenorganisatie, een partij, door Chileense ballingen of anderen.
Jaarlijkse organiseerde het CKN een grote 11 septembermanifestatie in Amsterdam met brede steun uit de Nederlandse politiek en de Chileense ballingen. In 1974 waren er weer 20.000 deelnemers, in 1975 was premier Den Uyl de belangrijkste spreker, maar vrij snel daalde deelname naar 2500 in 1978. Het aantal plaatselijke Chilicomités groeide in dezelfde tijd en in 1978 waren er, naast de grote landelijke, 39 lokale 11 septembermanifestaties.
In de jaren zeventig, kort naar de staatsgreep, had de beweging nog een vrij scherp politiek profiel. Vaak leefde de hoop dat de dictatuur spoedig zou vallen en iets van de Chileense weg naar het socialisme weer opgepakt kon worden. Er werd veel gesproken over socialisme als tegenstelling tot fascisme en imperialisme met de grote macht over Derde Wereldlanden van de VS en multinationale ondernemingen. Affiches verwezen met wachttorens en prikkeldraad vaak naar fascisme en de Tweede Wereldoorlog. Dat sprak zeker mensen aan. Er was ook veel aandacht voor repressie, marteling en moorden en ‘verdwijningen’, maar het begrip mensenrechten werd minder gebruikt dan later.
Uitstekende contacten
De solidariteitsbeweging wilde de Chileense dictatuur politiek en economisch isoleren en spoorde de regering daartoe aan. De regering-Den Uyl veroordeelde de mensenrechtenschendingen, maar werd het intern niet eens over nee-stemmen tegen een lening van het IMF (Internationaal Monetair Fonds); het werd tenslotte een onthouding.
Bekend werd de actie van het CKN en veel plaatselijke comités om de invoer van Chileense appels (Granny Smith) te boycotten. Met gedeeltelijk succes: Albert Heijn stopte in 1977 ermee en sommige andere winkels ook. Het CKN had in een Chileense krant gelezen dat het Nederlandse bouwbedrijf Stevin voor 62 miljoen dollar in Chili ging investeren. Oproepen aan Stevin om dat niet te doen, haalden eerst weinig uit. Dat werd anders toen het CKN zich richtte op gemeenten met een linkse meerderheid in de raad. Stevin was voor de helft van de Nederlandse opdrachten afhankelijk van gemeenten en provincies. Groningen besloot Stevin geen opdrachten meer te geven als het de investering zou doorzetten, Rotterdam volgde en andere gemeenten overwogen dat ook te doen. Toen blies Stevin in 1976 de Chileense investering af. Stevin-bestuurder Kokje zei tegen de CKN-actievoerders. “Ik dacht dat jullie een groepje waren met spandoeken en protestborden, maar jullie hebben uitstekende contacten met Kamerleden, gemeentebesturen en journalisten.”
Chileense vluchtelingen
Bij de solidariteitsbewegingen over Vietnam, Zuid-Afrika en Nicaragua speelden ballingen uit die landen vrijwel geen rol; ze waren er nauwelijks. Bij de Chili-solidariteit waren politieke vluchtelingen echter buitengewoon belangrijk. Rond 1980 hadden ongeveer 200.000 Chilenen om politieke redenen hun land verlaten of waren uitgezet. Ze waren verspreid over zo’n 120 landen. Bijna de helft, zo’n 80.000, kwam in West-Europa Europa terecht, van wie ongeveer 20.000 in Zweden. In Nederland arriveerden er ruim tweeduizend, op drie verschillende manieren:
- via ambassades (meteen na de coup), vooral hoogopgeleide leiders.
- vanaf 1974/75 via de Verenigde Naties: vooral lager partij- en vakbondskader. Ze hadden een paar jaar gevangen gezeten en waren meestal zwaar gemarteld. Hun gevangenisstraf werd omgezet in levenslange verbanning. Deze twee groepen vluchtelingen kregen meteen een verblijfsstatus.
- Individuele vluchtelingen, voor wie een toelatingsprocedure gold. Die was soms lastig, maar zelden zo lang en uitzichtloos als tegenwoordig.
Chilenen waren de grootste vluchtelingengroep in Nederland in de jaren zeventig. Recent kende Nederland voornamelijk vluchtelingen uit communistische dictaturen (Hongarije 1956, Tsjecho-Slowakije 1968). De komst van linkse Chilenen doorbrak het Koude Oorlogsperspectief.
Anders dan de meeste vluchtelingen tegenwoordig waren de Chilenen welkom. Maar snelle erkenning als vluchteling, een in materieel opzicht goede opvang, een aardige regering en een brede solidariteitsbeweging boden nog geen oplossing voor specifieke vluchtelingenproblemen. Ballingschap was een volstrekte ontworteling en velen waren getraumatiseerd door gevangenschap en marteling. Ze waren hier veilig, maar familie en vrienden in Chili liepen gevaar. De toekomst was ongewis. Veel Chilenen dachten dat de dictatuur binnen hooguit twee jaar zou vallen, maar die twee jaar schoven steeds verder op.
Muziek, muurschilderingen en empanadas
Voor een kleine groep van tweeduizend mensen (één op de zesduizend inwoners) waren Chilenen zeer zichtbaar met hun muziekgroepjes, empanadas (lekkere pasteitjes), muurschilderingen, kleurrijke affiches en politieke manifestaties. Ze richtten naast hun politieke partijen ook andere eigen organisaties op, zoals het culturele Salvador Allende Centrum in Rotterdam. Het Instituut voor het Nieuwe Chili, ook in Rotterdam, speelde een rol bij nieuwe samenwerking van Chileense partijen, tijdens de dictatuur en daarna.
De ballingen versterkten de solidariteitsbeweging met hun ervaringen uit Chili. Velen waren actief in plaatselijke Chilicomités, waarvan ze soms de kern vormden. Ze hielpen de solidariteit overeind te houden toen die rond 1980 wat inzakte. Pinochet was oppermachtig, hij had het verzet in Chili vrijwel uitgeroeid en er was weinig perspectief op het einde van de dictatuur. Veel Nederlanders haakten af of switchten naar andere solidariteitsgroepen, zoals over Nicaragua. De Chilenen hadden die keuze niet, ze moesten wel doorgaan en de Nederlanders bij Chili betrokken houden.
Op veel punten werkten Chilenen en solidaire Nederlanders samen. Soms maakten cultuurverschillen of politieke meningsverschillen tussen Chilenen en/of Nederlanders dat niet gemakkelijk. Maar gemeenschappelijke idealen en belangen voorkwamen dat de beweging uiteenviel. Alle organisaties deden altijd mee aan de landelijke 11 septembermanifestatie. Om Chileense partijpolitieke conflicten buiten de deur te houden besloot het Chili Komitee Nederland dat Chilenen hiervan geen lid konden worden. Het CKN deed veel samen met de Chileense partijen, maar nooit met één partij.
Democratie en mensenrechten
Toen in 1982 het neoliberale ‘wonder’ van Pinochet instortte met massale werkloosheid en grote armoede, gingen Chilenen massaal op straat protesteren. Pinochet raakte in het defensief. Er kwam weer perspectief op een einde van de dictatuur. Daardoor leefde de solidariteitsbeweging op. Bij de tiende herdenking van de staatsgreep in 1983 demonstreerden in Amsterdam in de stromende regen weer achtduizend mensen. Het CKN en de plaatselijke comités kwamen weer samen om campagnes en acties te bespreken.
Het perspectief en de toon waren wel wat anders dan in de jaren zeventig. Er werd minder gesproken over socialisme en over fascisme. Concentratiekampen verdwenen van de affiches, die meer gingen aansluiten bij hoopgevende protesten in Chili en mensenrechtenschendingen. Democratie en mensenrechten stonden centraal. De internationale Chili-solidariteit heeft het wereldwijde denken in termen van mensenrechten een flinke impuls gegeven.
Ondertussen organiseerde het CKN – met medewerking van plaatselijke comités – campagnes die vaak aansloten bij ontwikkelingen in Chili, zoals over jongeren, vrouwen, politieke gevangenen, doodstraffen, kerk (bij pausbezoek in 1987), sociale bewegingen en opheldering en berechting van de mensenrechtenschendingen.
In 1988 richtte het CKN zich op het referendum over het wel of niet aanblijven van Pinochet en, toen die met 55 procent was weggestemd, op de verkiezingen een jaar later. Hierdoor kwam in maart 1990 een einde aan de dictatuur. De democratie was echter nog beperkt, want Pinochet bleef nog tot 1998 onafzetbaar legercommandant. Ook konden de militairen een aantal niet-gekozen senatoren aanwijzen en bleef de grondwet van Pinochet van 1980 van kracht.
Appels en wijn
Chili was weer een ‘gewoon’ land geworden. De plaatselijke Chili-comités stopten in 1990 of 1991 en het Chili Komitee Nederland in 1994. Chili kreeg tijdelijke ontwikkelingshulp van de Nederlandse regering, met opnieuw Pronk als minister. De steun van NGO’s verminderde echter snel, waardoor sommige buurtprojecten en media in Chili moesten stoppen.
Na zeventien jaar dictatuur ging een derde van Chilenen terug naar Chili, soms als gezin, soms alleen de ouders terwijl hun kinderen in Nederland bleven. Op de Oekraïners na waren de Chilenen de laatste in Nederland welkome vluchtelingen. Zij arriveerden in een land met een georganiseerde Chili-solidariteit. Nu kent Nederland nauwelijks meer landen-specifieke solidariteitscomités die opkomen voor de vluchtelingen uit het betreffende land.
Het is moeilijk precies aan te geven wat de Chili-solidariteitsbeweging heeft bereikt. Daarom ter afsluiting een paar ‘onzichtbare’ resultaten. De Nederlandse politiek wist dat het Chili-beleid scherp werd gevolgd en men zich dus geen ‘missers’ kon veroorloven. Dat gold ook voor de centrumrechtse regeringen van Van Agt en Lubbers na het einde van het kabinet-Den in 1977. Ze waren veel minder bij Chili betrokken, maar bleven anti-Pinochet.
Na het einde van de dictatuur in 1990 bleek nog een effect van de boycotacties: snel waren er veel meer Chileense appels en Chileense wijn te koop.
Dit is een verkorte en bewerkte versie van een lezing over de Chili-solidariteit bij de herdenking van 50 jaar staatsgreep op 11 september 2023 in het Mondiaal Centrum in Breda. Chispa-redacteur Jan de Kievid was van 1984 tot 1990 coördinator van het Chili Komitee Nederland.
