Afgelopen jaar is de wereld weer iets minder democratisch geworden en in Latijns-Amerika is de terugval het grootst. Dat komt met name door de scherpe daling van het democratiegehalte in een aantal Midden-Amerikaanse landen. Van het idee van twintig jaar geleden dat de democratie in Latijns-Amerika vrij stevig was verankerd, is weinig meer over. Zo blijkt uit de in februari 2024 verschenen Democracy Index 2023.
Jaarlijks wordt uitgekeken naar de Democracy Index van het Engelse weekblad The Economist. Toen die ranglijst in 2006 voor het eerst verscheen, had de democratie er wereldwijd en in Latijns-Amerika zelden zo goed voorgestaan. Bijna de helft van alle landen was min of meer democratisch en iets meer dan de helft van de wereldbevolking woonde in zo’n land. In Latijns-Amerika golden zelfs 19 van de 24 volkrijkste landen als democratisch en was er slechts één autoritair regime. Vanaf ongeveer 2015 ging het met de democratie weer achteruit. Sindsdien, al acht jaar op rij, is de terugval zo sterk als in Latijns-Amerika. In de Democracy Index krijgen landen rapportcijfers van 0 tot 10 op basis van vijf onderwerpen die even zwaar wegen in het totaalcijfer: Verkiezingsproces en pluralisme, Functioneren van de regering, Politieke participatie, Politieke cultuur en Civiele vrijheden. De cijfers worden toegekend op basis van onderzoeksgegevens over gemiddeld twaalf vragen per onderwerp.
Vier soorten regimes
Landen met cijfers van 8 tot 10 gelden als volledige democratieën en van 6 tot 8 als gebrekkige (‘flawed’) democratieën. Tussen de cijfers 4 en 6 bevinden zich hybride regimes met een mengsel van democratische en autoritaire elementen en onder de 4 bengelen de autoritaire regimes. Volledige en gebrekkige democratieën vallen ongeveer samen met wat de organisatie Freedom House uit de Verenigde Staten ‘vrij’ noemt, hybride met ‘gedeeltelijk vrij’ en autoritair met ‘onvrij’. Volgens de Democracy Index 2023 zijn er 24 volledige democratieën, 50 gebrekkige, 34 hybride regimes en 59 autoritaire regimes: respectievelijk 8, 38, 15 en 39 procent van de wereldbevolking. Het aandeel van mensen in volledig democratische landen was al in 2015 fors gedaald, toen de Verenigde Staten naar ‘gebrekkig democratisch’ degradeerden. Van de wereldbevolking woont nu 45 procent in een min of meer democratisch land. In Latijns-Amerika is dat met 55 procent wat hoger.
Autoritaire regimes verviervoudigd
Tussen 2006 en 2015 bleven de gemiddelde scores voor de wereld en Latijns-Amerika vrijwel gelijk. Daarna daalde tot 2023 de wereldscore met 0,3 punten van 5,5 naar 5,2. Latijns-Amerika kelderde met 0,7 veruit het meest van alle regio’s: van 6,4 naar 5,7. In 2006 telde Latijns-Amerika maar één autoritair (Cuba) en vijf hybride regimes: Bolivia, Nicaragua, Ecuador, Venezuela en Haïti. In 2015 werd ook Haïti als autoritair geclassificeerd, terwijl Guatemala en Honduras afzakten naar hybride regimes. In 2023 waren Venezuela en Nicaragua verder gedaald naar het nu vier landen tellende autoritaire gezelschap, terwijl El Salvador, Peru en het grote Mexico degradeerden naar de hybride regimes. Sinds 2006 zijn dus de autoritaire regimes verviervoudigd en de hybride gestegen van vijf tot zeven. Als de tendens onder president Nayid Bukale in El Salvador doorzet, zijn er binnenkort vijf autoritaire regimes. Terwijl Latijns-Amerika in 2006 met 19 van de 24 landen overwegend democratisch was, geldt dat nu nog maar voor 13 landen, iets meer dan de helft. Op de vijf criteria van de Economist scoort Latijns-Amerika in 2023 gemiddeld laag voor functioneren van de regering (5,0), politieke participatie (5,7) en politieke cultuur (4,0). Beter staat het met verkiezingsproces/pluralisme en civiele vrijheden met resp. 7,1 en 6,5. Die laatste twee waren eerder veel hoger en zijn het scherpst gedaald. Dat komt vooral doordat de autoritaire regimes in Cuba, Venezuela, Nicaragua, Haïti en het aanschuivende El Salvador geen vrije, eerlijke en pluriforme verkiezingen houden en weinig civiele vrijheden respecteren.
Midden-Amerika het sterkst achteruit
Bron: Wiki Commons
Met wat puzzelen en rekenen kun je uit het rapport ook afleiden dat de schrikbarende achteruitgang van de Latijns-Amerikaanse democratie met 0,7 punten in acht jaar geen algemeen regionaal verschijnsel is. Bijna een derde van de landen is democratisch op ongeveer hetzelfde niveau gebleven (Chili, Colombia, Guyana, Suriname, Trinidad en Tobago) of gestegen (Costa Rica en Uruguay). De grote gemiddelde achteruitgang is vooral te wijten aan zes van de 24 landen, die afgelopen acht jaar minimaal 1,4 punt zijn gedaald: Bolivia, Guatemala, Mexico, Venezuela, El Salvador en Nicaragua, de laatste drie zelfs met respectievelijk 2,0, 2,9 en 3,0 punten. Hiermee zorgde een kwart van de landen voor driekwart van de daling van het Latijns-Amerikaanse democratiecijfer. In Midden-Amerika kelderden vier van de zeven landen achteruit, in Zuid-Amerika slechts twee van de twaalf. Zo’n snelle achteruitgang van zes van de 24 landen van een continent in acht jaar is uitzonderlijk. Van alle andere 143 landen daalden er slechts zes met 1,4 punten of meer: twee uit de voormalige Sovjetunie: Belarus en Kirgizië, twee in Azië: Afghanistan en Myanmar, en twee in Afrika: Burkina Faso en Mali.
Gewelds- en vertrouwenscrisis
Latijns-Amerika was al een gewelddadig continent, maar dat is nog toegenomen. Mexico, Brazilië en Colombia behoren bij de tien gevaarlijkste landen ter wereld. Dat is vaak verbonden met drugshandel en ook met politiek geweld. Zo werd in Ecuador in 2023 presidentskandidaat Fernando Villavicencio vermoord. In Mexico werden bij verkiezingen in 2018 ruim honderd lokale kandidaten vermoord, meestal door drugsbenden. Veel geweld gaat samen met harde repressie tegen criminelen én tegen politieke tegenstanders. Het grote voorbeeld van de laatste jaren, El Salvador onder president Bukele, staat met 1086 gevangen per 100.000 inwoners wereldwijd op de eerste plaats. Zelfs het democratische ‘modelland’ Uruguay is met 424 gevangenen per 100.000 inwoners goed voor de tiende plaats. Mede door dit geweld hebben veel mensen hun vertrouwen in overheid en politiek verloren. Dat biedt rechtspopulisten die zich als buitenstaanders profileren kans verkiezingen te winnen. Het leidt vaak tot scherpe polarisatie, wat ook blijkt uit de vergeleken met andere regio’s zeer lage scores voor politieke cultuur. Bij gebrek aan vrije verkiezingen blijven in autoritaire landen presidenten lang aan de macht. In de landen met vrije verkiezingen geniet echter nog hooguit een vijfde van de presidenten – of een kandidaat van dezelfde partij – voldoende vertrouwen om herkozen te worden. Dat is lange tijd veel hoger geweest. Zulke problemen spelen het sterkst in Midden-Amerika met een gemiddelde democratiescore van 5,3 tegenover 6,1 voor Zuid-Amerika.
Veel slechter dan Midden-Europa
The Economist merkt enigszins optimistisch op dat Latijns-Amerika als geheel met 5,7 punten in 2023 op de derde plaats staat van alle regio’s: na West-Europa (8,4) en Noord-Amerika dat slechts twee landen telt: Verenigde Staten en Canada (8,3). Latijns-Amerika doet het met 5,7 veel beter dan het Midden-Oosten en Noord-Afrika (3,2) en Sub-Sahara Afrika (4,0) en iets beter dan Azië (5.4) en Oost-Europa en Centraal-Azië (5,4). De vergelijking met die laatste regio is weinig verhelderend omdat het gemiddelde sterk wordt gedrukt door Rusland en ex-Sovjetrepublieken als Oezbekistan en Turkmenistan, met ‘democratie’ van het extreem lage niveau van het Midden-Oosten. Interessanter is een vergelijking met Midden-Europa: de elf EU-landen, de vier resterende ex-Joegoslavische landen, Albanië en Moldavië. Daar maakten vanaf ongeveer 1990, iets later dan in Latijns-Amerika, jarenlange dictaturen plaats voor beginnende democratieën. Volgens de Human Development Index van de Verenigde Naties heeft een derde van de Midden-Europese en van de Latijns-Amerikaanse landen een ongeveer gelijk niveau van levensverwachting, onderwijs en koopkracht, terwijl de rest van Midden-Europa op kop gaat en de rest van Latijns-Amerika onderaan bungelt. Op totaal 191 landen staan de Midden-Europese landen gemiddeld op de 52e plaats en de Latijns-Amerikaanse op de 95e. Op de democratieranglijst doet Midden-Europa het met gemiddeld 6,6 (6,9 voor de EU-landen en 6,1 voor de rest) stukken beter dan Latijns-Amerika met 5,7. Ook is dat sinds 2015 met 0,2 veel minder gedaald dan Latijns-Amerika met 0,7. In West-Europa wordt vaak bezorgd gekeken naar Hongarije, Slowakije en – tot voor kort – Polen, maar er zijn geen echte autoritaire regimes. Bosnië-Herzegovina is als enige hybride en de rest is gebrekkig democratisch, met Estland, Tsjechië en Slovenië bijna volledig democratisch.
Drie vaste koplopers
Muurschildering in Chili met vooraanastaande linkse politici. In het midden de overleden Chileense president Salvador Allende.
Credits: Jan de Kievid
Democratisch zit Latijns-Amerika iets boven het wereldgemiddelde, wat ook blijkt in de verdeling van de bevolking over soorten regimes. De overgrote meerderheid van de Latijns-Amerikanen woont in een land in de midden-categorieën: 54 procent in een gebrekkige democratie en 35 in een hybride systeem. Met de uitersten – volledige democratie en autoritair regime – heeft slechts 1 en 9 procent van de inwoners te maken. Latijns-Amerika kent een kopgroep van drie landen, met bijna altijd een vaste volgorde: Uruguay eerste, Costa Rica tweede en Chili derde. Koploper Uruguay staat steeds (in 2023 als veertiende) op de korte lijst van volledige democratieën, Costa Rica bijna altijd en Chili sinds 2019 af en toe. De afgelopen woleige jaren in Chili met een sociale opstand, verkiezingsstrijd tussen een radicaal-linkse (Gabriel Boric) en een radicaal rechts-populistische presidentskandidaat (José Antonio Kast), tweemaal in volksstemmingen weggestemde grondwetsvoorstellen en diep wantrouwen in politiek en overheid, hebben de hoge positie op de lijst niet aangetast. Na deze drie landen scoren Trinidad en Tobago en Jamaica meestal goed onder de gebrekkige democratieën en wisselen Argentinië en Brazilië in dezelfde categorie nogal eens van plaats.
Er zijn grote verschillen tussen Latijns-Amerikaanse regio’s en daarbinnen. Maar het democratisch gehalte is onmiskenbaar verslechterd. Twintig jaar geleden leek, na een geschiedenis met veel dictaturen, de democratie er vrij stevig verankerd. Die vanzelfsprekendheid van Latijns-Amerika als een overwegend democratisch continent is anno 2024 verdwenen.
Democratie 2023 naar regimetype
Wereld Latijns-Amerika
Landen Pct. Wereldbevolking Landen Pct. LA-bevolking
Volledige democratie 24 8 2 1
Gebrekkige democratie 50 38 11 54
Hybride regime 34 15 7 35
Autoritair regime 59 39 4 9
N.B. Voor dit artikel zijn veel cijfers gebruikt, uit de Democracy Index van verschillende jaren of op basis daarvan berekend. Dat zijn geen absolute gegevens (uit lijsten van andere onderzoeksinstituten komen vaak iets afwijkende cijfers) en hebben alleen betekenis bij duidelijke verschillen tussen landen, (sub)regio’s of jaren.
