In oktober kiezen de Brazilianen wie er de komende vier jaar hun president zal worden. Er zijn wat kandidaten voor ‘de derde weg’, maar het is nu al een tweestrijd tussen de huidige rechtse president Jair Bolsonaro en oud-president Luiz Inácio Lula da Silva van de Arbeiderspartij. De polarisatie tussen links en rechts is groot. In een serie reportages en interviews met deskundigen ter plekke neemt Hans Veltmeijer de situatie in Brazilië onder de loep. In dit tweede artikel vertelt onderzoekster Vanessa Campagnac hoe ze haar samenwerking met de politie drastisch zag veranderen na de komst van Bolsonaro.
Van doctor in de politieke wetenschappen Vanessa Campagnac hoor ik een toch wat andere lezing over het functioneren van de milities, gespeend van elke vorm van romantiek die ik bij de taxichauffeur nog wel een beetje proefde. De chauffeur vertelde dat de milities weliswaar illegale handel drijven, maar weg blijven van drugscriminaliteit en de lokale bevolking en middenstand juist beschermen. De macht in de arme buurten van Rio verschuift meer en meer van de drugskartels naar de milities.
Campagnac werkt nu voor een NGO, Republica.org. Een organisatie die zich hard maakt voor de medewerkers in de publieke sector in Brazilië. Meer dan tien jaar was ze zelf ambtenaar, onderzoekster op het gebied van openbare veiligheid voor de deelstaat Rio de Janeiro, totdat de hele onderzoeksafdeling werd opgedoekt. Ze heeft echt andere tijden meegemaakt. “Vanaf 2008 heb ik met de politie samengewerkt. We hebben goed werk kunnen doen. Op een goed moment waren we zo ver dat de politie echt openstond voor kritiek.” Al in 2017, in de verre aanloop naar de verkiezingen, sloeg de stemming om. “De politie ging zich anders opstellen. Ze voelden dat ze met Bolsonaro een stem hadden die hun zou verdedigen.” Ze kreeg ineens vragen van de politie die ze voorheen niet voor mogelijk had gehouden, zoals: Waarom houd je je bezig met mensenrechten? Er groeide een nieuwe cultuur met ideeën die na de inauguratie van de nieuwe president daadwerkelijk werden uitgevoerd.
Wilson Witzel
Taal van autorisatie
In de inmiddels wegens corruptie afgetreden gouverneur Wilson Witzel had Bolsonaro een handlanger in Rio. Zijn opvolger houdt overigens dezelfde koers aan. De politie kwam rechtstreeks onder de gouverneur te vallen. “Sinds 2019 is er geen enkel beleid meer wat betreft openbare veiligheid”, aldus Campagnac. Het deelstaatministerie van Openbare Veiligheid werd opgeheven. Er viel een bestuurslaag weg. Het instituut voor openbare veiligheid waarvoor zij werkte, werd ondergebracht bij de afdeling planning en steeds meer onder censuur gesteld. Daarop vertrokken in 2021 veertien medewerkers, onder wie zijzelf.
Zonder beleid, zonder kritisch toezicht, lag het ‘institutionele politiegeweld’ ook weer meer op de loer. Er was daar een stilzwijgende goedkeuring voor, vertelt ze. De deuren voor de milities in Rio werden geopend, waarbij ze een duidelijke link ziet met de president. “Bolsonaro heeft zijn hele geschiedenis lang Rio de Janeiro als basis gehad. Er zijn geen bewijzen dat hij de milities steunt, maar in zijn taalgebruik klinkt wel een vorm van autorisatie voor die milities door. Om dat te illustreren haalt ze een van zijn bekende uitspraken aan: ‘Een goede bandiet is een dode bandiet’.
Bange middenklasse
De milities zijn veranderd, vertelt de onderzoekster. Waar deze groepen rond 2006 bestonden uit bijklussende of (oud-) politiemensen die zich bezighielden met gokspelen en de handel in gas en elektra, doen nu ook gewone burgers mee. Deze milities verdienen bakken met geld aan allerlei legale en illegale praktijken, waaronder verkoop van verzekeringen en drugshandel. “Dat laatste kan ik bevestigen”, antwoordt ze wanneer ik ernaar vraag. De andere geluiden die ik hoorde, dat de milities er zijn om de gemeenschappen te beschermen, zijn volgens haar een mythe. “Het klopt niet, ze houden zich nu bezig met criminele activiteiten. En ze voelen daarbij indirect de steun van Bolsonaro.” Voor de politie zijn de milities welkome hulptroepen in de gevaarlijke gebieden, de volkswijken die onder controle staan van drugsbendes. In steeds meer favela’s zwaaien de milities nu de scepter. Bolsonaro houdt het pact tussen politie en milities, zij het niet expliciet, in stand en investeert in de politie. Daarmee scoort hij goed onder een deel van de bange middenklasse. Zo kondigde hij forse salarisverhogingen voor de politie aan, terwijl andere ambtenaren al jaren geen verhoging krijgen. “De middenklasse is daar blij mee, want ze denkt dat alleen de politie hen kan redden. Maar dat is niet zo.”
Strand van deelstaat Rio
Dalende misdaadcijfers
Dat het politiegeweld geen forse toename kent sinds dit beleid, stelt Campagnac eigenlijk voor een raadsel. “Het is stabiel gebleven, terwijl ik had gedacht dat het zou exploderen want er is institutioneel niets gebeurd.” De misdaadcijfers zijn in zijn algemeenheid zelfs iets gedaald onder Bolsonaro, en dit sterkt zijn aanhang in een belangrijk motief om op hem te stemmen. De cijfers zijn betrouwbaar, meent Campagnac, ze zijn gebaseerd op moordcijfers en autodiefstallen. Dat zijn immers delicten waarvan vrijwel altijd aangifte wordt gedaan. Nog steeds zijn de meeste slachtoffers overigens jonge, zwarte mannen.
Imago van ambtenaren
Nu is Campagnac actief voor Republica.org, dat uit idealistisch oogpunt in 2017 is opgericht door Guilherme Coelho, zoon van een politicus. Doel is om het slechte imago van ambtenaren op te krikken, want het zijn mensen die hun best doen voor het land. En geen ‘parasieten’, zoals minister van Economie Paulo Guedes voor de camera’s liet optekenen uit zijn mond. “Door dat soort uitspraken denkt de gemiddelde Braziliaan dat onze openbare ziekenhuizen en gezondheidsposten niets voorstellen.” Terwijl je als Braziliaan volgens haar trots zou moeten zijn op het systeem van gratis gezondheidszorg door goedwillende professionals, al is het verre van perfect. Het statistisch bureau van de overheid, IBGE, noemt ze geweldig en wat te denken van de stemcomputers. Allemaal werk van ambtenaren. “We moeten deze mensen juist waarderen.”
Rechts complot
Campagnac wil zich niet uitspreken of er sinds de opkomst van Bolsonaro sprake is van een rechts complot om links klein te krijgen, met als belangrijkste ingrediënten de corruptieschandalen. Ze weet het niet. “Maar er is wel iets gaande, dit is niet allemaal toeval. En dat hele conservatieve discours waarbij de ander bij voorbaat is veroordeeld en straf verdient voordat er recht is gesproken, klinkt na onder de bevolking. Want als een gouverneur of president iets zegt, wordt dat als legitiem opgevat. Dat is een heel vruchtbaar veld in Brazilië.”
Het land is begin 2022 sterk gepolariseerd, maar niet zo erg als aan het begin van het bewind van Bolsonaro, stelt Campagnac ook vast. “Want hij heeft veel fouten gemaakt, de munt is sterk gedevalueerd en veel mensen zijn hun werk verloren. Ze zijn heel teleurgesteld en migreren daardoor naar een andere presidentskandidaat.” Ze merkt op dat de steun voor Bolsonaro ook afhangt van hoe Sérgio Moro het gaat doen, die andere (wat mildere) kandidaat op rechts. Hij kan stemmen van de huidige president trekken. In de laatste peilingen blijft de invloed van Moro echter beperkt tot 8 procent van de stemmen. Lula staat op 43 procent, Bolsonaro kan nu op 28 procent van de kiezers rekenen.
Rocinha is een van de grootste favela’s van Latijns-Amerika
Bolsonarisme als wereldbeeld
Wat Vanessa Campagnac betreft heeft de periode Bolsonaro in ieder geval desastreus uitgepakt. “Ik ben nu veertig jaar en heb al veel regeringen meegemaakt. Het ging steeds iets beter met Brazilië. Nu zijn we diep gevallen. Er is vooral veel verwoest. We zijn nog een jonge democratie en waren in ontwikkeling. Bolsonaro heeft veel twijfel over de waarde van democratie gezaaid. Daardoor zijn problemen, waarvan we dachten dat we ze te boven waren, weer terug.” Ze doelt onder meer op een gebrek aan tolerantie, het schrappen van de agenda van progressieve thema’s als diversiteit, aanvallen op de pers en vormen van censuur, maar ook grote werkloosheid. Ze noemt het Bolsonarisme ‘een wereldbeeld’. “Het gaat uit van een cultuur van confrontatie en brengt vervreemding, want zijn aanhangers verheerlijken zijn discours. Er valt niet meer mee te praten. Ik moet nu uitleggen aan leerlingen van de politieschool waarom ik mensenrechten verdedig. We zitten nog midden in deze orkaan.” Herstel van de weggesaneerde instituties is straks mogelijk, denkt ze, wanneer bijvoorbeeld Lula aan de macht komt. “Maar een regering-Lula zal heel goed in de gaten worden gehouden.”
Lees hier het eerste artikel van deze serie
