Op 3 november kiezen de inwoners van de Verenigde Staten een nieuwe president. De strijd tussen de huidige Republikeinse president Donald Trump en zijn Democratische uitdager Joe Biden, vicepresident onder Trumps voorganger Barack Obama, raakt ook Latijns Amerika. Welke invloed zal de uitslag hebben op het beleid van de VS voor de regio? We bespreken de mogelijke gevolgen en plaatsen de onderlinge relatie in een historische context.
Wie er ook de aanstaande presidentsverkiezingen wint, Donald Trump of Joe Biden, één ding staat vast: de betrokkenheid van de Verenigde Staten bij de regio en hun Latijns- Amerikabeleid zullen worden bepaald door nationale veiligheidskwesties. Daarover zijn alle analisten het wel eens. De twee kandidaten verschillen echter sterk in de aanpak van deze agenda en in de toon die ze hanteren. Nationale belangen, veiligheid voorop, vormden altijd al de basis van de relatie tussen de VS en de regio. In het beste geval kun je het beleid van de VS karakteriseren als paternalistisch, in het slechtste als interventionistisch. Bemoeienis van de VS met de regio, ook als die op sommige punten positief is, betekent doorgaans tegelijk een inperking van keuzeruimte voor Latijns-Amerikaanse landen.
Denk aan de befaamde Monroe Doctrine – America for the America’s – uit het begin van de 19e eeuw, waarin bemoeienis van Europa met het westelijk halfrond uit den boze was. De toenmalige president Monroe wilde met het verbod op inmenging ook verhinderen dat Europa de uitbreiding van de Amerikaanse invloed zou saboteren. Geen wonder dat Trump heil ziet in een terugkeer naar die doctrine in een poging de groeiende invloed van China en Rusland in Latijns Amerika te stoppen.
In de loop van de vorige eeuw deden de VS in de regio van zich spreken met hun steun aan de militaire dictaturen en aan de contra’s in Nicaragua en hun betrokkenheid bij staatsgrepen, zoals tegen Arbenz in Guatemala (1954) en Allende in Chili (1973). En niet te vergeten de talloze pogingen een eind te maken aan het regime van Castro op Cuba. Van recenter datum zijn de poging tot afzetting van Chávez in Venezuela en de rol bij het gedwongen aftreden van Morales in Bolivia. De war on communism, de war on drugs en de war on terrorism volgden elkaar op en zijn eigenlijk nooit weggeweest, onder Republikeins noch onder Democratisch bewind in de VS. Zo bezien is ‘America First’ de rode draad in de relatie tussen de VS en Latijns Amerika.
Relatieve onafhankelijkheid
Aan het begin van deze eeuw, met het aantreden van veel meer of minder linkse presidenten in Latijns Amerika, bereikte de regio een relatieve onafhankelijkheid van de VS. Daarbij flink geholpen door de hoge prijzen van grondstoffen op de wereldmarkt. Veel landen keerden zich tegen nieuwe vrijhandelsakkoorden zoals het halfrond omspannende FTAA en bekritiseerden al bestaande akkoorden, zoals NAFTA (tussen de VS, Canada en Mexico). In dezelfde tijd liet China zijn oog vallen op Latijns Amerika, gevolgd – vooralsnog in mindere mate – door Rusland. Na de ineenstorting van de grondstoffenprijzen en de wisseling in de wacht van linkse naar rechts-conservatieve en soms populistische regeringen in het tweede decennium groeide de afhankelijkheid van Latijns Amerika weer, nu vooral van China.
Inmiddels is China de belangrijkste economische partner, maar de VS blijven voor veel landen, Mexico voorop, van economisch levensbelang. Met de komst van Trump en diens beleid van ‘America First’ is de relatie van de VS met Latijns Amerika grilliger en onzekerder geworden. Terwijl aan de ene kant afwezigheid van de VS zo zijn voordelen heeft, betekent het ook dat economische hulp uitblijft en er van – in ieder geval verbale – steun voor zaken als mensenrechten en milieu geen sprake meer is. Landen met een extreemrechts regime, zoals Brazilië met Bolsonaro, zijn blij met Trumps aanpak, maar voor meer centrum- en linkse regeringen ligt dat anders. Die hebben meer baat bij economische en humanitaire steun van de VS.
Verzwakking democratie en versterking populisme
Sinds president Woodrow Wilson het ingrijpen in de Eerste Wereldoorlog rechtvaardigde met de woorden ‘making the world safe for democracy’ beschouwden de VS zich als hoeders van de democratie wereldwijd, dus ook in Latijns Amerika. Dat dit streven samenging met steun aan dictaturen veranderde dat idee niet wezenlijk. Met Trump is van dat democratische imago weinig overgebleven, net zomin als met een voorhoederol van de VS in de wereldpolitiek. Trump is een populist pur sang, voor wie alleen het eigen land telt en vooral de eigen persoon. Met democratie heeft hij niets, net zomin als met mensenrechten, milieu, klimaat of met anderen in het algemeen. Daarom heeft hij de VS teruggetrokken uit internationale organisaties, voert hij een protectionistisch beleid, legt hij sancties op aan landen die hem dwarszitten, sluit hij één op één verdragen met landen waar hij beter van denkt te worden, gooit hij de grenzen voor migranten dicht en zet hij financiële steunprogramma’s stop. Kortom, met Trump zal de democratie verder afkalven en het populisme zegevieren. Om dit tij te keren is een overwinning van Biden noodzakelijk. Niet dat het een precieze terugkeer zal betekenen naar het beleid onder Trumps voorganger Obama, maar wel een terugkeer naar een neoliberaal economisch beleid, deelname aan internationale organisaties en aandacht voor milieuproblematiek en klimaatbeleid. Last but not least heeft Biden, in ieder geval in theorie, een aanpak voor de onderliggende problemen van migratie. Hij wil samenwerken in de bestrijding van armoede en geweld en daarvoor de Midden-Amerikaanse landen financieel steunen. Zaken waarvoor Trump geen enkele interesse en geen plan heeft.
Migratie
De hardere aanpak van migratie, vooral vanuit Midden-Amerika en Mexico, is al ingezet door Obama. Zo startte hij met deportaties van migranten naar hun land van herkomst. Zijn beleid werd ingegeven door de complexiteit van het probleem en gedeeltelijk ook doordat de Republikeinse oppositie in het Congres alle initiatieven blokkeerde. Trump mag daar ook graag naar verwijzen: “Ik voer gewoon het beleid van Obama uit.” Hij bestempelt zijn overeenkomsten met Mexico en Midden-Amerikaanse landen om migranten op hun grondgebied te houden als “geweldige prestaties”, zoals het Remain in Mexico- programma. Hierbij moeten vluchtelingen hun asielaanvraag in de VS op Mexicaans grondgebied afwachten. Daarnaast heeft Trump de tijdelijke beschermde status (TPS) afgeschaft voor 300.000 immigranten uit zes landen, waaronder El Salvador, Haïti, Nicaragua en Honduras, die werden getroffen door oorlogen of natuurrampen. Biden wil dit terugdraaien en heeft beloofd de rol van de VS “als een veilige plek voor vluchtelingen en asielzoekers” te herstellen. Maar sommigen waarschuwen dat een regering-Biden moet oppassen dat migranten uit de regio hierdoor denken dat de Amerikaanse grenzen openstaan. Anders dan Trump wil Biden geen geld van Defensie gebruiken voor de bouw van een grensmuur met Mexico. Hij ziet meer in verbetering van asielprocedures. In 2015, toen hij vicepresident was onder Obama, nam hij afstand van de deportaties en kondigde hij een hulpplan aan voor Midden-Amerika. Dit na de aankomst van duizenden niet-begeleide minderjarigen aan de grens tussen de VS en Mexico.
Cuba en Venezuela
Om de steun van de Cubaans-Amerikaanse en Venezolaanse gemeenschappen in Florida te winnen, zette Trump het door Obama geïnitieerde toenaderingsproces met Cuba stop. In 2014 had Obama de diplomatieke betrekkingen met Cuba hersteld. Trump legde nieuwe sancties op en beperkte vluchten naar het eiland. Tegelijkertijd heeft hij de economische sancties tegen Venezuela onder Nicolás Maduro versneld en verschillende diplomatieke pogingen tot oplossing van de problemen en conflicten gedestabiliseerd. Hij speelde zelfs met het idee van een militaire interventie. Trumps beleid leidde ertoe dat China, Rusland en Iran partij kozen voor Maduro.
Voor Cuba stelt Biden “een nieuw beleid” voor dat de door Trump opgelegde beperkingen voor reizen en geldovermakingen ongedaan maakt en dat Cubaans-Amerikanen promoot als “ambassadeurs voor vrijheid”. Hij zal niet zo ver gaan om betrekkingen met Cuba te normaliseren zonder politieke veranderingen op het eiland. 
In Venezuela beschouwt Biden economische sancties als “een van de instrumenten” van een strategie die meer humanitaire hulp, gecoördineerde internationale druk op de regering-Maduro en steun voor democratische actoren omvat om vrije verkiezingen in het land te houden. Mocht Biden de verkiezingen winnen, dan is de kans groter dat de sancties verlicht worden in ruil voor politieke hervormingen, bijvoorbeeld rondom de Venezolaanse parlementsverkiezingen in december. Een stabieler Venezuela is niet alleen in het belang van de Venezolanen zelf, van wie er inmiddels vijf miljoen de chaos en armoede in het land ontvlucht zijn, maar van de hele regio inclusief de VS zelf, traditioneel een grote importeur van Venezolaanse olie.
China
Met de betrouwbaarheid van de VS in het geding, zijn landen in de regio meer op zoek naar sterke relaties in andere delen van de wereld, zoals China. Het is afwachten welke gevolgen de coronapandemie voor China zal hebben, maar het land lijkt zeker in Latijns Amerika aanwezig te blijven. Dit tot afgrijzen van Trump, die niets moet hebben van de grote invloed van China en ook Rusland in de ‘achtertuin’. China is inmiddels de grootste handelspartner van de regio en heeft meer leningen uitstaan in Latijns-Amerika dan de Wereldbank, de Internationale Ontwikkelingsbank en de Latijns-Amerikaanse Ontwikkelingsbank samen. Het handelsvolume tussen China en Latijns Amerika groeide tussen 2006 en 2016 met 200 procent, terwijl de toename met de Verenigde Staten in dezelfde periode slechts 38 procent bedroeg. Vandaar Trumps geflirt met de Monroedoctrine. De aanvallen van Trump op China zullen waarschijnlijk luider worden en zijn eisen aan Latijns Amerika om de kant van de VS te kiezen in het groeiende regionale geschil tussen de VS en China zullen vermoedelijk veel zwaarder worden. Ook voor Biden is de grote invloed van China een zorgwekkende zaak, maar hij zal naar verwachting voorstander zijn van een meer diplomatieke aanpak in plaats van de handelsoorlog die Trump voert. De groeiende Chinese invloed is grotendeels het gevolg van het gebrek aan belangstelling vanuit de VS, maar komt ook doordat China vaak meer en goedkopere alternatieven biedt op infrastructureel gebied; van lagere rentes via minder voorwaarden tot goedkopere 5G programma’s (Huawei!).
Unilateraal versus multilateraal
Aan multilaterale regionale instanties verleent Trump geen speciale steun, behalve misschien aan de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS). Critici zeggen dat Trump de OAS heeft opgeroepen om steeds meer druk uit te oefenen op de regering van Maduro en om oppositieleider Juan Guaidó als de officiële vertegenwoordiger van Venezuela bij de OAS aan te stellen. De Amerikaanse ambassadeur bij de OAS heeft ook kritiek gekregen voor zijn tussenkomst in Latijns-Amerikaanse landen. Dat speelde recent in Bolivia om president Evo Morales af te zetten, die de VS een “grote samenzweerder” noemde toen hij eind vorig jaar gedwongen moest aftreden.
Trump bemoeit zich niet met andere multilaterale organisaties in de regio, die conflicten willen oplossen, bijdragen aan economische ontwikkeling en handelsbetrekkingen willen versterken. Zijn ‘America First’-strategie is voornamelijk gericht op bilaterale betrekkingen. De unilateralistische logica die het buitenlandse beleid van Trump wereldwijd stuurt, zal waarschijnlijk verder worden uitgebreid in Latijns Amerika door middel van versterkte ad-hoc banden tussen Trump en regionale rechts-populistische tegenhangers, zoals Bolsonaro in Brazilië en Bukele in El Salvador. Van Biden valt te verwachten dat hij zich weer zal aansluiten bij belangrijke multilaterale agentschappen zoals de Wereldgezondheidsorganisatie en dat hij de banden met traditionele bondgenoten zoals de Europese Unie nieuw leven in zal blazen. Evengoed zal Biden net als Trump doorgaan met dezelfde bilaterale benadering die ook door de regering van Obama al werd gevolgd. Washington is nooit een groot fan van multilaterale instellingen geweest en zal dat onder Biden waarschijnlijk ook niet worden. De VS vinden dat zulke instellingen hun beleidsvrijheid inperken en houden niet van organisaties die hen iets kunnen voorschrijven of opleggen terwijl ze zelf geen officieel of de facto vetorecht hebben.
Milieu en klimaat
Waarschijnlijk het grootste verschil tussen een regering van Trump en een regering van Biden zal het thema milieubescherming zijn. Terwijl Trump vier jaar geleden beloofde de maakindustrie naar de VS terug te brengen, de steenkolenmijnen open te houden en eventueel in natuurgebieden naar olie te laten boren, heeft Biden al laten weten weer toe te treden tot het klimaatakkoord van Parijs en met andere landen samen te werken om het broeikaseffect tegen te gaan. 
En terwijl Trump zijn Braziliaanse collega Bolsonaro steunde in zijn aanpak van de grootschalige Amazonebranden in 2019, stelde Biden juist een fonds van 20 miljard dollar voor om het regenwoud te beschermen. Hij zal dan ook niet schromen Bolsonaro aan te spreken op diens verantwoordelijkheid voor het behoud van het Amazonewoud, wat de huidige goede relatie van de VS met Brazilië kan aantasten. Economische ontwikkeling voor alles, zoals Trump en Bolsonaro met bijna religieus fanatisme aanhangen, zal bij Biden minder het credo zijn. Hij zal meer oog hebben voor andere belangen dan alleen die van bedrijven.
Prioriteit
Of Biden nu wint of Trump, Latijns Amerika zal geen prioriteit zijn in het buitenlands beleid van de VS. De regio dreigt eerder opnieuw, net als tijdens de Koude Oorlog, een strijdtoneel te worden van geopolitieke belangen. Zo probeert Trump de Amerikaanse hegemonie ten opzichte van China te herstellen. Zijn strategie is niet om één blok te vormen, maar hij beschouwt de landen als ondergeschikte vazallen. Hij wil dat Latijns Amerika sterke economische en bilaterale investeringsbanden met de Verenigde Staten nastreeft. Tegelijk is voor China en Rusland aanwezigheid in de regio een manier om de VS uit balans te brengen door zich te laten gelden in hun ‘achtertuin’.
Biden zal een andere strategie hebben, zeker gezien de kennis en ervaringen die hij heeft opgedaan als verantwoordelijke voor het Latijns-Amerikabeleid onder Obama. Samenwerking met andere landen in de regio op terreinen als migratie, misdaadbestrijding, gezondheid en economie zal belangrijker worden. Ook wil Biden milieu, mensenrechten en corruptie op de agenda zetten. Bovendien zal hij de voorkeur geven aan diplomatie boven oorlogsretoriek. De vraag is hoeveel speelruimte Joe Biden als president zal hebben met een Hooggerechtshof dat Trumpgezind is en met een mogelijke Republikeinse meerderheid in het Congres.
Hoe dan ook, op veiligheid gebaseerde zorgen over immigranten, een harde houding tegenover Venezuela, economisch beleid geïnspireerd op neoliberale doelen en een groeiende bezorgdheid over de invloed van China in de regio zullen waarschijnlijk allemaal de VS-benadering van Latijns Amerika blijven bepalen, ongeacht wie de verkiezingen in november wint.
