Van gewapende organisatie naar internationale solidariteitsbeweging
Op 1 januari 1994 werd Mexico opgeschrikt door de gewapende opstand van het Zapatistisch Nationaal Bevrijdingsleger. De gewapende organisatie groeide uit tot een van de belangrijkste hedendaagse sociale bewegingen die als inspiratiebron dienen voor velen in Mexico en daarbuiten, met name voor de feministische beweging.
In de vroege ochtend van 1 januari 1994, terwijl de lokale bevolking en de toeristen het nieuwe jaar vieren, marcheert een groep gewapende inheemse mannen en vrouwen in burger het prachtige koloniale stadje San Cristobal de las Casas in Chiapas binnen; het Ejército Zapatista de Liberación Nacional (Zapatistisch Nationaal Bevrijdingsleger, EZLN) treedt spectaculair naar buiten. Op het centrale plein van de stad lezen ze hun proclamatie voor, ze eisen “werk, land, huisvesting, voeding, gezondheid, educatie, onafhankelijkheid, vrijheid, democratie, gerechtigheid en vrijheid”. Het kleine EZLN (maximaal 4.000 strijders) weet ook zes andere plaatsen in Chiapas te ‘bevrijden’.
Mexico staat perplex – en met Mexico de rest van de wereld. Het land is hard bezig uit de financiële crisis van de jaren ’80 van de vorige eeuw te klimmen en klaar om tot de eerste wereld toe te treden met behulp van de Noord-Amerikaanse vrijhandelsovereenkomst (NAFTA), die die dag in werking treedt. Confrontaties tussen de overheid en opstandige linkse en inheemse groeperingen in de voorgaande decennia lijken tot het verleden te behoren en inheemse volken zijn door de overheid gedegradeerd tot toeristische attracties.
De opstand van de naar de revolutionair Emiliano Zapata (1879 –1919) genoemde inheemse organisatie brengt de Mexicaanse regering in grote verlegenheid en wordt dan ook binnen een week of twee militair verslagen. Het EZLN blijft daarna echter actief en is er zelfs in geslaagd een welhaast utopische samenleving van vrijheid en democratie te creëren door middel van autonome gemeenschappen. De Zapatista beweging groeit uit tot een van de belangrijkste Latijns-Amerikaanse sociale bewegingen en heeft een onuitwisbare invloed gehad op activisten, mensenrechtenverdedigers en intellectuelen wereldwijd. Ondanks dat er tegenwoordig minder (media) aandacht voor hen is, is hun verhaal nog niet ten einde.
Breken met kolonialisme en uitsluiting
“Voor alle mensen in Mexico, broeders en zusters, vandaag zeggen wij ‘genoeg is genoeg!’ Wij zijn het product van 500 jaar worsteling.” Met deze woorden verklaren de Zapatistas op die nieuwjaarsdag van 1994 de Mexicaanse regering de oorlog, een regering die volgens hen verantwoordelijk is voor eeuwenlange systematische onderdrukking en uitsluiting van de oorspronkelijk bevolking door middel van slavernij, racisme, ongelijkheid, extreme armoede en uitbuiting. Chiapas is ondanks haar vele natuurlijke rijkdommen één van de armste en meest inheemse deelstaten van het land met hoge cijfers in ondervoeding, analfabetisme en moedersterfte. Het overgrote deel van de indígena bevolking in Chiapas werkt in de landbouw, maar heeft door de eeuwen heen te maken gehad met een zeer ongelijke verdeling van de grond waarbij niet-inheemse landgenoten het meeste en beste land in bezit hadden en hebben.
Nadat vreedzame protesten in de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw de overheid niet tot actie wisten te bewegen, besluit de inheemse bevolking het heft – en uiteindelijk de wapens – in eigen hand te nemen. Vanuit het Lacandona regenwoud vormt zich een kleine guerrillabeweging, het EZLN, om de rechten van de oorspronkelijke bevolking van Mexico te beschermen.
De strijd tegen het patriarchaat
Een van de leiders van de opstandelingen, Bevelhebber Ramona, wordt in 1959 geboren in de bergen van Chiapas. Ze groeit op in een Tzotzil gemeenschap en wordt, zoals bijna alle inheemse vrouwen, borduurster. Bij gebrek aan werk besluit ze haar gemeenschap te verlaten op zoek naar een betere toekomst. Tijdens haar reis door Chiapas wordt het haar pijnlijk duidelijk hoe inheemse vrouwen met structurele armoede en ongelijkheid kampen. Ramona, analfabeet, maar bovenal een strijdlustige vrouw van 1,40 meter groot en met een sterk gevoel voor gelijkwaardigheid, sluit zich aan bij het EZLN. Daar groeit ze uit tot een icoon in de strijd voor gendergelijkheid en tot symbool van de opstand. In het EZLN krijgt ze in een mum van tijd de Spaanse taal onder de knie en leert ze lezen en schrijven. Ze wordt daar zelfs de eerste vrouwelijke commandant en een voorbeeld voor velen. In 2006 overleid Comandanta Ramona op 48-jarige leeftijd aan kanker. In haar korte leven heeft ze sprongen in de vrouwenemancipatie gemaakt waar doorgaans generaties overheen gaan.
Samen met andere vrouwen stelde Comandanta Ramona de Revolutionaire Wet van Vrouwen op. Het eerste artikel beschrijft dat “vrouwen ongeacht hun ras, geloofsovertuiging, huidskleur of politieke overtuiging het recht hebben deel te nemen aan de revolutionaire strijd in de mate en op de plaats die zij bepalen”. Ramona en haar kameraden moedigden meisjes en vrouwen aan zich aan te sluiten bij het EZLN met als gevolg dat ten tijde van de opstand een derde van het EZLN uit vrouwen bestond. Gendergelijkheid werd op een integrale manier opgenomen in de Zapatista ideologie en maakte van de beweging de eerste guerrillabeweging waarin vrouwenrechten centraal stonden. Ook waren ze behoorlijk vooruitstrevend voor hun tijd als het gaat om het herdefiniëren van traditionele genderrollen. Zapatista vrouwen kregen namelijk belangrijke en leidinggevende functies binnen het leger en de gemeenschappen.
Een van de meest ingrijpende artikelen van de bovengenoemde wet is het recht van vrouwen om te bepalen hoeveel kinderen ze krijgen en het recht om zelf hun partner te kiezen. Ook wordt na een sterke lobby van de vrouwen besloten alcohol volledig te verbannen in Zapatista gemeenschappen die tot op de dag van vandaag in Chiapas bestaan. Dit heeft volgens hen geleid tot een aanzienlijke vermindering van huiselijk geweld.
De Zapatista beweging is erin geslaagd een alternatief te bieden voor het traditionele patriarchaat. Vrouwen als Comandanta Ramona hebben op eigen kracht de woorden gevonden om verandering in gang te zetten vanuit een breder gender perspectief. In hun visie kan de vrijheid van de vrouw niet los worden gezien van raciale, economische en sociale rechtvaardigheid: “Er is geen respect voor ons, niet alleen omdat wij vrouwen zijn, maar wij zijn ook inheems en wij eisen dat er rekening met ons gehouden wordt”. Momenteel boekt de feministische beweging in Mexico succes in het aankaarten van het buitenproportionele geweld tegen vrouwen en worden er stappen gezet naar de erkenning van intersectioneel feminisme – feminisme dat erkent dat verschillende vormen van ongelijkheid overlappen en elkaar kunnen versterken.
Het leven in bevrijd gebied
Na lange onderhandelingen tussen de Mexicaanse regering en de Zapatistas wordt in 1996 een vredesverdrag ondertekend waarin de rechten en autonomie van de oorspronkelijke bevolking erkend worden. De akkoorden in het verdrag worden echter, tot grote teleurstelling van de Zapatistas, niet opgenomen in de Mexicaanse wetgeving. Zij trekken zich hierna terug en besluiten zich volledig te richten op het verwezenlijken van hun droom: “het opbouwen van een wereld waarin alle werelden passen, een wereld waarin iedereen past”. De utopie van de Zapatistas om een antikapitalistische samenleving te creëren waarin autoriteit niet bestaat, mannen en vrouwen gelijk zijn en het volk het voor het zeggen heeft middels “regeren door te gehoorzamen” (aan het volk) werd bewerkstelligd. In de door hun gecontroleerde gebieden in Chiapas hebben ze inmiddels een systeem van autonoom zelfbestuur opgebouwd. Zo hebben ze hun eigen ziekenhuizen en scholen opgericht en weigeren iedere vorm van overheidssteun.
In hun autonome gemeenschappen lijken de Zapatistas een vredig bestaan te leiden en een stem aan de stemlozen te geven met behulp van hun systeem van directe democratie. De keerzijde van de medaille is dat deze gemeenschappen weinig middelen hebben en lijden onder armoede, ziekte en continue paramilitaire dreigingen. Daarbij hebben ze geen echte macht of legitimiteit. Toch heeft het Zapatista project een grote symbolische waarde en is voor velen het leven in een vrije en gedekoloniseerde wereld de problemen waard. Er zijn tegenwoordig 43 ‘bevrijde gemeenschappen’ met in totaal meer dan 400.000 inwoners.
De helden van links
Tegenwoordig is actievoeren zonder gebruik te maken van sociale media vrijwel ondenkbaar. In 1994 was internet net in opkomst en beschikbaar voor het grote publiek. Hier hebben de Zapatistas slim gebruik van gemaakt; internet werd het medium om hun ideeën en ideologieën met de wereld te delen. Al snel werden ze wereldwijd gezien als de helden van links en hun campagnes leidden tot een groot internationaal solidariteitsnetwerk dat naast Latijns-Amerikaanse, veel Europeaanse en Noord-Amerikaanse sympathisanten aantrok. Velen wilden een kijkje nemen in het “Woodstock der ideologieën”, zoals de Mexicaanse schrijver Juan Villoro treffend de begindagen van de Zapatista bijeenkomsten noemde. Dit solidariteitsnetwerk was van groot belang voor de beweging. Hun boodschap werd met de wereld gedeeld en de internationale solidariteit diende als bescherming tegen repressieve maatregelen van lokale en nationale autoriteiten.
Door de jaren heen hebben veel geïnteresseerden een bezoek gebracht aan de politieke en artistieke Zapatista evenementen en bijeenkomsten. In 2013 werd zelfs het Escuelita Zapatista por la libertad (het Zapatista schooltje voor de vrijheid) opgericht om geïnteresseerden vanuit de hele wereld te onderwijzen in hoe Zapatista gemeenschappen leven en een autonome samenleving opbouwen. Veel jonge activisten zijn geïnspireerd om zich in te zetten voor sociale rechtvaardigheid in hun eigen gemeenschappen. Onder hen is de Braziliaanse Luisa Calagian van de Free Fare Movement, een horizontale organisatie waarin alle beslissingen gezamenlijk worden genomen en die geïnspireerd is op de Zapatista beweging.
De beweging werd een symbool voor de Latijns-Amerikaanse inheemse bewegingen en voor antiglobalisaten en antikapitalisten zoals de Occupy beweging. In Mexico zijn de Zapatistas van groot belang geweest voor de vrouwenrechtenbeweging en nieuwe protestbewegingen, zoals de beweging die ontstond na de verdwijning van 43 studenten uit Ayotzinapa in 2014. Zelf blijven ze actief aandacht vragen voor hun strijd.
Zo is een groep van zeven Zapatistas – vier vrouwen, twee mannen en een transgender vrouw – begin mei per boot vanuit Zuid-Mexico naar Europa vertrokken. Naast de symbolische ‘verovering’ van Spanje, hopen ze dat hun reis bijdraagt de wereld bewust te maken van ecologische en sociale vooruitgang door middel van een open dialoog tussen verschillende culturen om zo “andere werelden te leren kennen en van elkaar te leren”, aldus een van de reizigers.
Anno 2021, 27 jaar na de Zapatista opstand, kan de balans worden opgemaakt. De zorgen van de Zapatistas over de negatieve effecten van de invoering van NAFTA zijn werkelijkheid geworden. In de eerste tien jaar hebben 1,3 miljoen Mexicaanse boeren hun baan verloren, het gebruik van meer chemische stoffen door de landbouwindustrie heeft tot flinke milieuschade geleid en de kloof tussen arm en rijk is toegenomen. Het is de Zapatistas weliswaar niet gelukt Mexico naar hun ideeën te transformeren, maar één ding is zeker, ze hebben de systematische uitsluiting, racisme en verwaarlozing van de oorspronkelijke bevolking van Mexico op de kaart gezet en de Mexicaanse regering verplicht tot het voeren van een dialoog met het inheemse deel van de Mexicaanse samenleving over hun rechten. De strijd van de Zapatistas is nog niet ten einde.
De strijd is zoals een cirkel; zij kan op ieder punt beginnen, maar eindigt nooit.
– EZLN Subcomandante Marcos-
