Maar nog altijd gediscrimineerd
Chola en cholo zijn namen waarmee de Boliviaanse Aymara en Quechuabevolking wordt aangeduid, meestal op denigrerende en discriminerende wijze. Met de opkomst van president Evo Morales, zelf met inheemse wortels, lijkt dit te veranderen. Vrouwen in traditionele kleding zijn minister, volksvertegenwoordiger, advocaat en journalist. Of worstelaar. De chola is cultureel erfgoed. Maar het racisme is er niet minder door geworden.
Laat ik voorop stellen dat ik niets heb met vechtsporten. Misschien is dat de reden dat ik tot enkele maanden geleden nooit gehoord had van cholitas luchadoras. Maar wanneer je het woord chola, de traditionele benaming voor Aymara en Quecha vrouwen in Bolivia, intikt op je zoekmachine kun je niet om de worstelende cholas heen. En hoewel ze bijna liefkozend aangeduid worden met het verkleinwoord cholitas, lijkt het er hard aan toe te gaan op de vele YouTube filmpjes.
Worstelpartijen
De wrestling cholitas zijn een relatief nieuw fenomeen en vormden vóór de coronapandemie een waarlijke toeristische attractie in de hoofdstad La Paz en het vijfhonderd meter hoger gelegen El Alto. Reisorganisaties nemen het bijwonen van de worstelpartijen op in hun programma en op blogs vertellen reizigers van over de hele wereld enthousiast over de voorstelling. Toen de ring half december weer open ging en er weer gestreden mocht worden, berichtte zelfs een gerenommeerd nieuwsagentschap als Reuters erover. Wat maakt deze sport zo bijzonder? En is het kenmerkend voor de veranderende positie van de inheemse vrouwen in Bolivia?
Want dát die positie verandert is wel duidelijk. Tot het begin van deze eeuw was het bijna ondenkbaar dat traditioneel geklede Aymara en Quechua vrouwen functies als advocaat, journalist, televisiepresentator of minister bekleedden. Wilde je niet langer in het huishouden of op de markt werken, dan was je gedwongen je pollera (rok) en bolhoed te verwisselen voor westerse kleding. Lange tijd was het voor cholas verboden om vrijuit in de omgeving van het presidentieel paleis of in sjieke buurten te lopen. Toegang tot bepaalde restaurants, taxi’s of zelfs de bus kon je geweigerd worden.
Pollera over de catwalk
De inheemse bevolking werd sterk gediscrimineerd, maar een groeiend zelfbewustzijn en sterkere basisorganisaties, uitlopend op de verkiezing van Evo Morales als president, luidden veranderingen in. Morales benoemde in zijn eerste kabinet (2005 – 2009) drie vrouwen in pollera. Tomasa Yarhui, een Quechua vrouw uit Sucre, was hen in 2001 voorgegaan toen ze toetrad tot de regering van president Jorge Quiroga als minister van Boeren- en Inheemse Zaken. Vanaf januari 2009 is Bolivia officieel een plurinationaal land, om recht te doen aan de culturele diversiteit van het land en het belang van de inheemse bevolking en die van de kleine boeren te erkennen.
En er veranderde meer. In 2013 nam de gemeenteraad van La Paz een wet aan die bepaalde dat de Chola Paceña (de chola van La Paz) tot het cultureel erfgoed behoort. De gemeenteraad voegde eraan toe dat de identiteit van de chola niet alleen tot uitdrukking komt in de specifieke kleding en haardracht, maar ook in de nieuwe posities die de Aymara vrouw beetje bij beetje inneemt binnen de politiek, de vakbonden en de economie.
Naar aanleiding van die bepaling nam de Boliviaanse krant La Razón contact
op met Rosario Aguilar, in 2005 de eerste interim-burgemeester in pollera van La Paz, zij het maar voor een week. “Vroeger werden we respectloos cholas genoemd, maar nu zegt men het met een gevoel van liefde en respect omdat ze onze kleding waarderen”, zei Aguilar. De als advocaat opgeleide Aguilar heeft al jaren veel succes met modeshows waar vrouwen in pollera over de catwalk lopen. Het doel is niet alleen het imago van de Aymara vrouw te herwaarderen, maar ook om nieuwe trends in de kleding aan het publiek te tonen. Maar hoewel (anno 2013) Aguilar de nodige positieve ontwikkelingen zag, benadrukte ze in het gesprek met La Razón dat meer steun aan vrouwen nodig is, zodat ze opleidingen kunnen volgen en ondernemingen beginnen. En ja, het is belangrijk de identiteit van de Aymara vrouwen te bewaren; tegelijkertijd moet er worden opgetreden tegen het geweld tegen vrouwen. Ze zegt het niet met zoveel woorden, maar er is meer nodig dan een verklaring tot cultureel erfgoed om de positie van Boliviaanse vrouwen, cholas en anderen, werkelijk te verbeteren.
Indiaanse klootzak
De crisis en geweldsuitbarstingen rond de verkiezingen eind 2019 maakten in een klap duidelijk dat het racisme en de discriminatie in Bolivia zes jaar later nog springlevend zijn. De Spaanse krant El País schrijft over Yolanda Mamani, een jonge activiste en journalist, en aanwezig bij een demonstratie tegen Morales, die van verkiezingsfraude werd beschuldigd. Mamani is geschokt door de racistische toon die de demonstranten bezigen: “indio de mierda” (indiaanse klootzak). Mamani is lid van het anarcha-feministische collectief Mujeres Creando (Scheppende Vrouwen) dat door middel van straattheater, propaganda en alternatieve acties discriminatie, racisme, homofobie en genderongelijkheid aan de kaak stelt.
Yolanda Mamani
Ze heeft ook een veelbekeken YouTubekanaal, Yola, la chola bocona (Yola, de chola met de grote mond), waarop ze dingen die haar opvallen aan de orde stelt. Zoals dat cholas, en dan vooral hun kleding, in de mode lijken te zijn: jonge vrouwen (en mannen) verwerken de traditionele stoffen van de aguayo (draagdoek) in halsdoeken en hesjes, als versiering, omdat het cool is. Niets mis mee, zegt Mamani. Maar zodra cholas de aquayo gebruiken waarvoor hij ooit gemaakt is, namelijk om kinderen of spullen in te dragen, krijgen ze te maken met discriminatie en racisme. Een voorbeeld van dubbele moraal volgens haar. Ze vraagt om respect voor de vrouwen op de markt of met een pak op hun rug gebonden in een aguayo.
Geen selfies
Of neem de jonge vrouwen die alleen in het weekend of op feestjes zich uitdossen in pollera, omslagdoek en bolhoedje. Die doen dit volgens Mamani vooral om indruk te maken, om vooruit te komen in het leven, of voor een carrière in de politiek, louter opportunisme. Er zijn geen selfies van hulpen in de huishouding, of marktverkoopsters. “We moeten culturele ontmoeting niet verwarren met cultureel kannibalisme.” En waarom veel geld betalen voor een duur cultureel feest, wanneer je ook een echte ontmoeting kunt hebben met je inheemse tuinman of werkster?
Terug naar de worstelende cholitas waarmee dit artikel begon. Het vrij worstelen is aan het begin van deze eeuw in Bolivia geïntroduceerd nadat het in Mexico, in navolging van de Verenigde Staten, al eerder een succes was geworden. Het is een vorm van worstelen waarbij het meer om de voorstelling, om het theater gaat dan om de competitie en het winnen. De worstelaars beelden karakters uit. Nell Haynes is een Amerikaanse antropologe die onderzoek naar de Boliviaanse worstelaars heeft gedaan. Toen in 2001 voor het eerst vrouwen de ring betraden, noemden ze zichzelf cholitas luchadoras. Een verwijzing naar de cholas die als marktvrouwen een reputatie van harde onderhandelaars en voorvechtsters van de rechten van arbeiders en vrouwen hadden opgebouwd. Tegelijkertijd zijn cholas een soort nationaal icoon geworden, waar Bolivia trots op is.
Worstelende cholitas
Zoals gezegd zijn de cholitas luchadoras populair in binnen- en buitenland. Het ziet er ook spectaculair uit: vrouwen in wijde rokken en vlechten in het haar. Maar Haynes merkt op dat de media-aandacht voorbij gaat aan de strijd die de vrouwen hebben te voeren, zoals tegen de vaak denigrerende opmerkingen en behandeling door mannelijke worstelaars en van de kant van het Boliviaanse publiek. Mannen vinden regelmatig dat de cholitas de sport omlaag halen, en dat ze het slechts voor de show doen. Van de andere kant komt ook kritiek: de show is racistisch en vernederend voor de échte cholas. Het verweer van de luchadoras is dat ze het worstelen gebruiken als springplank naar een betere toekomst, én dat ze door een positief imago neer te zetten een rolmodel proberen te zijn voor jonge inheemse vrouwen.
Op basis van haar eigen onderzoek (Haynes vocht zelfs enige tijd mee met de vrouwen) en dat van anderen concludeert Haynes dat de luchadoras dan wel voor vooruitgang zorgen, maar dat hun groeiende populariteit tegen een hoge prijs komt. Ik hoop dat Yolanda Mamani de cholitas luchadoras tot onderwerp maakt van een van haar YouTubeblogs. Ik ben benieuwd hoe ze hierover denkt.
Dit artikel maakt deel uit van de Bolivia-special (mei – juni 2021)
