Mogelijkheden en valkuilen van de Chileense Constitutionele Conventie
In Chili is de in mei gekozen Conventionele Conventie (CC) begonnen met het maken van een nieuwe grondwet. De CC is uniek samengesteld: evenveel vrouwen als mannen en ruim tien procent inheemse leden, terwijl twee derde geen lid is van een politieke partij. Aanhangers van de rechtse president Sebastían Piñera vormen een kleine minderheid. Een deel van de linkse leden van de CC wil ook actuele politieke kwesties aanpakken en procedures veranderen. Door tijdnood en polarisatie kan dat het resultaat – een meer sociale, democratische en plurinationale grondwet – in gevaar brengen.
Grote woorden in Chileense kranten toen op 4 juli 2021 de Constitutionele Conventie (CC) van start ging die een nieuwe grondwet moet ontwerpen. Hiermee begint “een nieuw tijdperk”, nadat de kiezers de “oude politiek met pensioen hebben gestuurd”. Elisa Loncón, net gekozen tot CC-voorzitter, stelde in haar eerste toespraak: “Deze droom wordt werkelijkheid. Het is mogelijk dit Chili op nieuwe grondvesten op te bouwen.” Bij een enquête van bureau CADEM gaf 53 procent van de Chilenen aan vertrouwen in dit nieuwe orgaan te hebben, veel meer dan in regering, rechtbanken, parlement en politieke partijen.
Harde klappen
De Constitutionele Conventie is er gekomen door de grote sociale uitbarsting tegen ongelijkheid, die 18 oktober 2019 begon. Snel daarna besloten regering en partijen de Chilenen te laten stemmen of ze een nieuwe grondwet wilden in plaats van de nog steeds geldige – maar wel bijgestelde – grondwet van dictator Pinochet uit 1980. Na vertraging door corona stemde 25 oktober 2020 liefst 78 van de kiezers voor een nieuwe grondwet, te maken door een speciale Constitutionele Conventie, zonder parlementariërs of bestuurders. Uniek was dat leden van de CC voor de helft vrouwen zouden zijn en dat 17 van de 155 zetels bestemd waren voor leden van de oorspronkelijke bevolking. Ook dat 61 procent van de kandidaten meedeed als onafhankelijke (dus geen partijlid, al stond een deel van hen wel op partijlijsten), was volstrekt nieuw.
Op 15 en 16 mei 2021 werden de leden van de CC gekozen. Van de gekozenen is zelfs 68 procent onafhankelijk en slechts 32 procent partijlid, uniek in een land met altijd dominante partijen. Een kwart van alle gekozen is wel tegelijkertijd onafhankelijk én openlijk sympathisant van een partij. Ook bij de op dezelfde dagen gehouden regionale en gemeentelijke verkiezingen rukten onafhankelijken op: zes van de zestien regionale gouverneurs en 105 van de 345 burgemeesters. Een groot deel van de ‘oude politiek’ ging met pensioen. De hardste klappen vielen bij de rechtse regeringspartijen partijen, de achterban van president Sebastián Piñera. Die bemachtigden slecht een van de zestien gouverneurszetels en maar een kwart van de burgemeestersposten.
Mapudungun
Ook voor de Constitutionele Conventie haalden kandidaten van de traditionele partijen (inclusief onafhankelijke sympathiserende niet-leden van die partijen) maar 58 procent van de zetels. Dramatisch was het verlies van de rechtse regeringspartijen. Die bleven steken op 24 procent van de zetels, terwijl ze afgelopen dertig jaar bij de parlementsverkiezingen altijd tussen de 37 en 48 procent hadden gehaald. Daarom rekenden ze op minstens een derde. Omdat in de CC voor alle onderdelen van de nieuwe grondwet een twee derde meerderheid is vereist, hoopten ze zo ieder onwelgevallig voorstel te kunnen blokkeren. Dat kan nu niet meer, tot grote vreugde van linkse en centrumpartijen en veel onafhankelijken.
De start van de CC op 4 mei was een dag van symboliek en grote spanningen en verwarring, niet vreemd gezien de protesten, de polarisatie en het diepe wantrouwen in de instituties. Tijdens het zingen van het volkslied hielden sommige leden foto’s omhoog van mensen die sinds eind 2019 in confrontaties met de politie waren gedood. Buiten sloeg de politie hard in op demonstranten, en veel CC-leden wilden in zulke omstandigheden niet geïnstalleerd worden. Pas na een schorsing van een paar uur, bemiddelingspogingen en uiteindelijk terugtrekken van de politie werd de bijeenkomst hervat en een voorzitter gekozen. Dat werd Elisa Loncón van het belangrijkste inheemse volk, de Mapuche. Deze taalkundige, in 2017 in Leiden gepromoveerd, begon haar toespraak in haar eigen taal, het Mapudungun. Met haar verkiezing werden meteen belangrijke thema’s van de nieuwe grondwet zichtbaar: vrouwenrechten en erkenning van het plurinationale karakter van Chili en meer autonomie voor de oorspronkelijke bewoners.
President irrelevant
Toen de volgende dag de CC voor het eerst gewoon zou vergaderen, bleken digitale, sanitaire (wegens corona) en andere voorzieningen niet in orde. Daarvoor was de regering verantwoordelijk en de vraag rees of deze verwaarlozing opzettelijk was omdat de regering weinig voelt voor een nieuwe grondwet. Na veel protest vanuit de CC onthief president Piñera de door de regering aangestelde ambtelijk secretaris van de CC, die de zaken had moeten regelen, uit zijn functie. In zijn plaats benoemde hij Catalina Parot, een oud-minister met een uitgesproken rechts profiel, die nog in mei tevergeefs had meegedongen naar het gouverneurschap van Groot-Santiago. En dat terwijl de president en de regering juist bij die CC geen plaats hadden. Piñera had ook de Conventie niet toegesproken, mede op aandrang van politieke geestverwanten die vreesden dat de president weer iets onhandigs of doms zou gaan doen. Piñera’s ergste nachtmerrie is uitgekomen. De man die als president met een goed rapportcijfer de geschiedenis in wil gaan, is volledig irrelevant geworden, aldus de digitale krant El Mostrador.
Woede over de repressie tegen deelnemers aan sociale protesten uit zich ook in de CC. Er kwam meteen een voorstel om de regering op te roepen de behandeling te versnellen van een wet over gratie voor zulke mensen die nog gevangen zitten. Volgens de indieners zijn dat ‘politieke gevangenen’, ook als ze zijn veroordeeld voor geweld en vernieling. Een deel van de leden vindt dat de CC zich moet beperken tot het maken van een grondwet en geen bevoegdheid heeft om zich te bemoeien met lopende ‘gewone’ politieke en juridische zaken, la política contingente, zoals dat in het Spaans heet. Op 8 juni stemde een twee derde meerderheid voor het verzoek over gratieverlening.
Tijdnood en polarisatie
Met zulke zaken lijkt de CC te veel een gewoon politiek orgaan te worden, dat op van alles gaat reageren. Er zijn ook leden, vooral ter linkerzijde, die de twee derde meerderheid voor aannemen van (artikelen van) de nieuwe grondwet ter discussie willen stellen. Dat was een afspraak tussen partijen meteen na de uitbarsting van oktober 2019, maar niet goedgekeurd door de CC. De kandidaten voor de CC wisten echter wel tevoren onder welke algemene regels de CC zou moeten werken. Ook is het belangrijk dat een nieuwe grondwet door een ruime meerderheid van de (vertegenwoordigers van de) bevolking wordt gesteund.
De ervaren grondwetsdeskundige Agustín Squella, gekozen in de CC, waarschuwt dat “de actuele politiek de Conventie kan verslinden… Als onder burgers het prestige van de Conventie daalt, is dat het ergste wat ons zou kunnen overkomen”. Ik denk dat Squella gelijk heeft. Ook is het niet verstandig om de twee derde regel ter discussie te stellen. Actuele politiek en je op zulke regels storten kunnen bijdragen aan het mislukken van de CC, om twee elkaar versterkende redenen. Het brengt het proces in tijdnood. Stel, dat een meerderheid van de CC-leden twee derde wil vervangen door een gewone meerderheid. Dan gaat een minderheid in beroep bij het Hooggerechtshof en dat gaat lang duren. Daardoor blijft er te weinig tijd over voor werken aan de grondwet. Ook de door veel CC-leden en sociale organisaties gewenste bevolkingsparticipatie – in het hele land – bij het maken van die grondwet kan in de verdrukking komen. Bovendien zullen de verhoudingen in de CC zo gepolariseerd raken dat het moeilijker wordt tot overeenstemming te komen.
Rechts in de kaart spelen
Het is moeilijk een goede grondwet te ontwerpen zonder dialoog, onderhandelingen en bereidheid van alle kanten om – met akkoorden en compromissen – tot een resultaat te komen. Rechts komt 15 zetels tekort voor een vetopositie, maar centrum en links samen hebben ook 15 zetels te weinig voor een twee derde meerderheid. De meeste onafhankelijken neigen meer naar centrum-links, maar niet op alle punten; ze noemen zich niet voor niks onafhankelijk. Bij sommige thema’s geldt de klassieke links-rechts tweedeling, maar bij andere loopt het daar dwars doorheen. Er moet dus inhoudelijk en tactisch onderhandeld worden om tot een grondwet te komen die eraan bijdraagt Chili een sociaal rechtvaardiger, democratischer, plurinationaler en minder autoritair-centralistisch land te maken.
En dat moet snel; de CC heeft negen maanden de tijd, met maximaal drie maanden verlenging. Als er dan geen voorstel ligt, blijft de oude grondwet van kracht en is deze unieke kans verkeken, tenzij een eind 2021 gekozen nieuw parlement nog een verlenging goedkeurt. Zo niet, dan dreigen vreselijke onderlinge verwijten, nog meer wantrouwen, oncontroleerbare protesten en politieke chaos. Te veel actuele politiek en veranderen van regels brengen het werk van de CC in gevaar en spelen (extreem) rechts in de kaart, dat geen nieuwe grondwet wil.
De buik vol
Begin juli had iets meer dan de helft van de Chilenen vertrouwen in de CC. Dat klinkt aardig, maar is niet veel voor een orgaan dat nog niets fout had kunnen doen. De legitimiteit van het hele grondwetsproces is niet erg groot en kan makkelijk worden ondermijnd. Dat gebeurt al door de regering met de slechte praktische voorbereiding en het benoemen van iemand met een uitgesproken (rechts) politiek profiel en de conflicten die daarover ontstaan. Met te veel ‘gewone’ politieke zaken en ruzies gaan de CC-leden steeds meer lijken op gewone partijgebonden politici en parlementariërs, van wie de bevolking juist de buik vol heeft. De legitimiteit van de CC is ook zwak, omdat maar 41 procent van de kiesgerechtigden in mei een stem heeft uitgebracht, nog minder dan de 56 procent bij het plebisciet van oktober 2020 over wel of geen nieuwe grondwet.
Als er op tijd een voorstel ligt, moet een meerderheid van de Chilenen dat nog goedkeuren. Dan is er stemplicht, waardoor ook miljoenen mensen moeten gaan stemmen die de politiek al hartgrondig wantrouwen. De CC moet dat wantrouwen niet verder voeden, maar juist vertrouwen opbouwen. Bij de CADEM-enquête had een kleine meerderheid van de Chilenen vertrouwen in de CC en ook de verwachting dat door een nieuwe grondwet er vooral op sociaal gebied iets zou verbeteren. Maar slechts 36 procent verwacht dat de CC z’n taak binnen de aangegeven termijn zal kunnen voltooien.
Nachtmerrie
Er zijn in anderhalf jaar grote stappen gezet, maar er zijn nog allerlei valkuilen op de weg. Op de leden van de CC rust de zware verantwoordelijkheid daar niet in te trappen. Als ze dat wel doen “uit opportunisme of om iets te blokkeren” brengt dat “het risico met zich mee dat dit unieke moment van onze geschiedenis als staat mislukt”, stelt El Mostrador op 7 juli in een redactioneel commentaar. En dat is een ergere nachtmerrie dan de plaats van Piñera in de geschiedenis.
