Interview met Brigitte Baptiste uit Colombia, winnaar Prins Claus Cultuur prijs
Achterop mijn bagagedrager zit de Colombiaanse Brigitte Baptiste, geen alledaagse verschijning. Vanaf de Herengracht in Amsterdam fietsen we naar haar hotel nabij het Vondelpark voor een interview. De groen turquoise accenten van haar jurk komen terug in haar nagellak en haarlokken. Haar stem is net zo zwaar als de mijne. Brigitte is transgender en werd in 1963 geboren als Luís Guillermo. Ze woont in Colombia met haar twee dochters en echtgenote.
Begin december 2017 won ze een Prins Claus prijs, een complete verrassing voor Baptiste. “Ik kreeg een mailtje dat ze me wilden spreken. Ik dacht dat het ging om samenwerking met het Humboldt Instituut, waar ik directeur van ben”, vertelt Baptiste in de hotellobby. Als wetenschapper, strijder voor genderdiversiteit en inspirerend intellectueel speelt Baptiste een belangrijke rol in de ‘ontwikkeling van socio-ecosystemen, een concept waarin natuur en maatschappij worden verbonden in een geïntegreerde aanpak’, volgens het oordeel van de Prins Claus commissie. De prijs is een erkenning van haar verdienste voor de ontwikkeling van de samenleving op cultureel en sociaal gebied.
“Haar werk omvat het opleiden en motiveren van jonge milieubeschermers, het ontwerpen van registratiesystemen die de sociale aspecten van biodiversiteit in kaart brengen, het vastleggen en bevorderen van inheemse kennis en het uitvoeren van duurzaamheidsprojecten met boerengemeenschappen”, aldus het juryrapport.
Mentale afstand
Als directeur van het Humboldt Instituut voor onderzoek en beheer van biologische hulpbronnen speelt ze een sleutelrol bij het formuleren van milieubeleid in voormalige conflictgebieden in Colombia. “We staan in verbinding met verschillende partijen van het binnenlandse conflict sinds de regering en de guerrillabeweging FARC vrede sloten in 2016 en ondersteunen hen waar nodig. De staat werkt langzaam en met de presidentsverkiezingen komend jaar ligt het tempo nog lager. Meestal werken we samen met lokale gemeenschappen, zoals de inheemse bevolking of boeren. We hebben de naam goede onderzoekers te zijn, we werken autonoom. Hoewel het instituut gefinancierd wordt door de overheid, zijn we onafhankelijk.”
In het verleden doceerde Baptiste ecologie aan de Universiteit Javeriana, maar door tijdgebrek doet ze dat niet meer. Van huis uit is ze biologe. “Voor mijn scriptie ben ik een jaar in de Amazone gaan vissen met de inheemse bevolking in het departement Caquetá. Toen heb ik pas echt biologie geleerd. Ik heb me gespecialiseerd in landschapsbeheer en in beheer van bos, waterrijke gebieden en visserij.”
Op jonge leeftijd zag Baptiste al veel van Colombia, want haar ouders trokken er altijd per auto met het gezin op uit. “Later werd het steeds moeilijker om in Colombia te reizen door de onveiligheid tijdens het conflict, vooral in de periode 1998 – 2006. Vandaag de dag zijn er nog altijd problematische gebieden vanwege het conflict of de drugshandel, zoals Tumaco, Buenaventura en Catatumbo. De staat is daar afwezig.” Een deel van het conflict in Colombia heeft volgens Baptiste te maken met “de mentale afstand die Colombianen tot hun eigen land hebben. Ze kennen het niet goed, door de geschiedenis zijn ze ervan vervreemd.”
Spanningen
“Er is geen cultuur van milieubewustzijn in Colombia”, stelt Baptiste. “Er wordt wel over gepraat, maar daden ontbreken meestal, misschien door het conflict. We moeten aan de slag. Tachtig procent van de Colombianen woont in de steden. Colombia is een land dat doorgaat met ontbossing en de vernietiging van de natuur. De grootste problemen zijn nu speculatie, ontbossing en drugshandel. En natuurlijk corruptie.” Bovendien zijn er problemen met het landbouwbeleid, meent Baptiste. “Ik geloof dat het grootste milieuprobleem de landbouw is. Die transformeert het landschap het meest, of het nu gaat om landbouw door grote of kleine boeren. Rijstbouw is bijvoorbeeld slecht voor het milieu, want er wordt bos voor gekapt en er worden bestrijdingsmiddelen gebruikt.”
Ook de scheve verdeling van eigendom van grond blijft een heikel punt, net als de drugshandel. “Er is veel cocateelt, ondanks alle repressie. Het verplaatst zich gewoon van het ene naar het andere gebied. Natuurlijk moeten de boeren de cocateelt opgeven en ook de illegale gouddelving, maar in ruil waarvoor? Waarvan kunnen de mensen dan rondkomen?”
In 2016 tekenden de Colombiaanse regering en guerrillabeweging FARC de vrede. Dat betekent niet dat de problemen zijn opgelost, stelt Baptiste. “De oorzaken ervan, zoals gebrek aan goede medische voorzieningen, infrastructuur en onderwijs, zijn onveranderd. Die problemen moet de regering aanpakken. De mensen die op het platteland zijn gebleven, hebben zich georganiseerd in associaties van producenten, coöperaties en netwerken van solidariteit om elkaar te steunen, zónder hulp van de overheid. Dat zorgt voor spanningen, wantrouwen tussen hen en de staat, met als gevolg protesten, stakingen en wegblokkades.”
Polarisatie
“De oplossing is het land moderniseren”, zegt Baptiste. “De structuur van de Colombiaanse landbouw is feodaal en cliëntelistisch. Machtigen handhaven netwerken van afhankelijken, die op hen moeten stemmen. Deze feodale situatie kan alleen beëindigd worden met modernisering, met een solidaire economie, door coöperaties te creëren.”
Naast haar wetenschappelijke werk heeft Baptiste ook een journalistiek podium. Uit haar columns in de financiële krant La Repúbica spreken trots en liefde voor Colombia. “Het is een liberale krant met een bereik van zestigduizend lezers, voornamelijk ondernemers. Daardoor heb ik toegang gekregen tot het bedrijfsleven, mensen met macht, die aan de knoppen zitten. Ik mag schrijven wat ik wil. Het verzoek was vooral om een column met pedagogische inslag te schrijven, met continuïteit voor een langere termijn, niet zozeer opiniërend. Ik probeer zaken evenwichtig te benaderen. Natuurlijk hoeft niet altijd iedereen het met me eens te zijn. Linkse en rechtse extremen eisen soms meer toewijding van me. Maar de vrijheid om vanuit de wetenschap te denken – de ecologie, biologie en milieuzaken – zonder noodzakelijkerwijs ergens aan verbonden te zijn, is waardevol. Vooral omdat Colombia door het gewapende conflict sterk gepolariseerd is.” Daarnaast schrijft Baptiste voor de krant El Espectador en het weekblad Semana over sociale en culturele thema’s. “Ik heb daar een breder publiek en neem meer stelling in.”
Volgens Baptiste is het vermogen om over dingen te kunnen praten essentieel in een land als Colombia. “Het vereist zorgvuldigheid om in een land met een gewapend conflict een cultuur van dialoog te creëren. In Colombia is geen debat. Er zijn verhitte discussies zonder feiten, maar des te meer meningen en politiek radicale overtuigingen. De presidentsverkiezingen volgend jaar zullen weer een test zijn.” Het wantrouwen bij de bevolking komt voort uit het onvermogen van politici om op lange termijn te denken. “Men denkt niet verder vooruit dan de volgende verkiezingen, dat werkt corruptie in de hand. President Juan Manuel Santos geniet de laagste populariteit ooit, vijftien procent van de bevolking.”
Lelijkste vrouw ter wereld
“De minister van Onderwijs had een gedragscode opgesteld voor openbare scholen, om respect te bevorderen voor diversiteit, bijvoorbeeld qua gender. Pesten is een groot probleem. Een veertienjarige scholier had zelfmoord gepleegd. Die minister van Onderwijs is getrouwd met een vrouw, die toevallig ook minister is in het kabinet van Santos. Politieke tegenstanders van de regering misbruikten dat gegeven door de regering ervan te beschuldigen een bedreiging te zijn voor het traditionele gezin en dat het onderwijs werd uitgeleverd aan de ‘homo-agenda’. Zo kwam de mythe in omloop dat het thema gender aan het vredesakkoord gekoppeld was. ‘Links is gay-vriendelijk, dat wordt een ramp’, dachten de katholieken die dus tegenstemden bij het referendum over het vredesakkoord. Jammer, want er gaat geen bedreiging uit van het vredesakkoord.”
Baptiste krijgt de Prins Claus Prijs niet alleen voor haar milieuwerk, maar ook vanwege haar verschijning, om wie ze is en hoe ze in het leven staat. Ze profileert zich als transgender vrouw en activiste voor de LHBTQI-gemeenschap en verdedigt de visie dat culturele diversiteit onderdeel is van de diversiteit in de natuur. Met haar 54 jaar is Baptiste een van de oudste transgenders in Colombia. “Toen ik de keuze maakte om als vrouw door het leven te gaan, had ik mijn leven al op de rit. Gelukkig kon ik doorgaan zonder dat ik werd ontslagen. Daarom ben ik nu in de positie dat ik over gender kan praten.”
Aanleiding voor haar coming out was een aantal heftige gebeurtenissen op persoonlijk vlak. “Mijn relatie strandde en mijn zus overleed. Ik leefde in een leugen, probeerde iemand te zijn wie ik niet was. Om je niet openlijk te kunnen uiten is verschrikkelijk, ik ging er aan onderdoor. Op mijn vijfendertigste besloot ik te worden wie ik was. Ik wist het mijn hele leven al. Maar in 1975 was er op dit terrein niets bekend, ik had geen voorbeelden.” Veel mensen wisten niet hoe ze moesten reageren. “Gelukkig hebben mijn vrienden en familie me geholpen door me te accepteren. ‘We houden altijd van je, ook al zou je de lelijkste vrouw ter wereld zijn. Het is goed’, zeiden ze. Dat is liefde. Voor mijn vader was het moeilijk, maar ja, hij had evenmin referenties. Alleen van homoseksuelen had hij een idee; hij hoopte dat ik dat in ieder geval niet was, want dat wilde geen vader in de jaren zeventig.”
Kunstmatig
Haar naam leende Baptiste van het Franse icoon Brigitte Bardot. “Toentertijd was ze de meest expressieve, vrouwelijke vrouw. Het vrouwbeeld dat ik had was vooral afkomstig uit mijn familiekring: moeder, tantes, mijn zus, mijn vriendinnen. Een huiselijk beeld, ik wilde méér zijn, een filmster. Ik moest me bevrijden, ik was theatraal. Bovendien is mijn familie van Franse afkomst.”
Heeft u te maken met discriminatie? “Niet direct in mijn gezicht, mensen respecteren me. Maar op sociale media wel, in reacties op mijn online columns. Het gaat bijvoorbeeld over het Amazonebos, en dan lees je bij reacties ‘natuurlijk, omdat hij een ‘afwijking’ is, houdt hij ervan om in het bos te leven. Laat hem lekker ophoepelen met zijn dieren, de wereld waar hij thuishoort’.” Over machismo heeft Baptiste een duidelijke mening. “Machismo is de slechtste sociale ziekte en het komt overal in de samenleving terug, opmerkingen op kantoor, foute moppen, omgangsvormen op straat, uitingen in de media. Mensen beschouwen dat als iets grappigs dat je niet te serieus moet nemen. Maar onderliggend is er het diepe wantrouwen in het vermogen van de LHBTQI-gemeenschap om volwaardig burgers te zijn, op basis van etniciteit, leeftijd of geslacht.”
Het label LHBTQI is kunstmatig, stelt Baptiste. “De groep is divers. Daardoor is het moeilijk om als een blok op te treden. En in een conservatieve maatschappij als die van Colombia is het niet altijd interessant om zichtbaar te zijn, bijvoorbeeld voor homoseksuelen. In het publieke leven zijn ze anders dan op straat. Niemand weet dan dat ze homoseksueel zijn, ze komen niet uit de kast. Als ze er wel openlijk voor uit zouden komen, maakt dat hun leven complexer. Maar wij transgenders kunnen ons niet verstoppen. We zijn wat luidruchtiger en veel zichtbaarder. Onze manifestatie van gender is publiek.”
Openheid
Als publiek figuur heeft ze een podium op sociale media als Twitter en Facebook. Het onderwerp LHBTQI is vaker in de media aanwezig, dus neemt de zichtbaarheid en daardoor de openheid toe. “Zo worden we allemaal eerlijker en kunnen we uiten wat we vinden. Ik heb geluk gehad. De zichtbaarheid van transgenders in de samenleving was nagenoeg nul. Nu is het beter, Colombia is opener. Homoseksualiteit wordt meer geaccepteerd. Sinds twee jaar bestaat het homohuwelijk en adoptie door stellen van hetzelfde geslacht is mogelijk. In die zin is er vooruitgang. En mensen van de LHBTQI-gemeenschap zijn zichtbaar op steeds meer plekken in de samenleving.”
Aanvankelijk legde Baptiste zelf niet de link tussen milieuzaken en biodiversiteit aan de ene kant en seksuele diversiteit aan de andere kant. “Maar het gemeenschappelijke ligt in de gewoonte van cultuur en erkenning van diversiteit. Zo’n cultuur vereist begrip van biologische diversiteit en culturele diversiteit en het begrip van de relatie tussen die twee.”
Het is belangrijk dat de bezorgdheid om biodiversiteit zich ook vertaalt naar culturele diversiteit, vindt Baptiste. “Er is veel weerstand, de maatschappij maakt veranderingen door. Mensen voelen zich bedreigd door diversiteit. Ze zijn bang dat de veilige grenzen van geloof en samenleven verloren gaan. ‘Nu gaan we te ver, júllie gaan te ver. Dat er homoseksuelen zijn, vinden we geen probleem, maar ú gaat te ver. Het is te veel verandering, jullie zijn homoseksueel, kunstenaars, journalisten, jullie proberen op alle fronten de boel over te nemen’, dat is het gevoel. Maar wij van de LHBTQI-gemeenschap nemen deel aan het gesprek, net zoals iedere andere burger.”
Brigitte Baptiste volgen op Twitter? @brigittelgb. Meer informatie over het Prins Claus Fonds vindt u op www.princeclausfund.org/nl.
Lees ook ons interview met Juanita León van La Silla Vacía, Prins Claus Laureaat van 2016
Binnenkort leest u ook een interview met de Braziliaanse filmmaker en milieuactivist Vincent Carelli. Hij won in december 2017 een van de twee grote Prins Claus Prijzen.
