De zusters Mirabal als symbool tegen geweld tegen vrouwen
Op 25 november wordt wereldwijd actie gevoerd tegen geweld tegen vrouwen. Maar waarom juist op die dag? De datum is gekozen als eerbetoon aan drie Dominicaanse zussen die op 25 november 1960 vermoord werden in opdracht van dictator Rafael Trujillo. Minerva, Patria en María Teresa Mirabal waren politiek actief en verzetten zich tegen de dictatuur in hun land. Zij moesten dit met de dood bekopen. Maar zij leven voort in de strijd tegen femicide, oftewel vrouwenmoord.
Op een avond rijden Patria, Minerva en María Teresa Mirabal Reyes samen met hun chauffeur naar huis. De drie zussen zijn op bezoek geweest bij hun echtgenoten die in de gevangenis zitten. Minerva en María Teresa hebben zelf ook gevangen gezeten, maar toen de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) hiertegen protesteerde zijn ze onlangs vrijgelaten. Het is 25 november 1960 en de vrouwen zijn onderweg van de gevangenis in Puerto Plata naar het familiehuis in Salcedo, in het noorden van de Dominicaanse Republiek. Die bestemming bereiken ze niet. “Een ongeluk”, volgens de politie. Maar al direct is voor de meeste Dominicanen duidelijk dat er opzet in het spel is. De vrouwen en hun chauffeur Rufino de la Cruz zijn vermoord in opdracht van president-voor-het-leven Rafael Leonidas Trujillo. De dictator is ruim dertig jaar aan de macht en onder zijn regime zijn al meer dan vijftigduizend Dominicanen om het leven gebracht. Hij denkt waarschijnlijk dat drie moorden meer of minder niet uitmaken.
Maar Trujillo heeft buiten het Dominicaanse volk gerekend, en buiten de bekendheid van de drie vrouwen. Minerva en haar man Manolo Távarez, beiden advocaat, behoorden tot de oprichters van de verzetsbeweging De 14de Juni. Door verraad van een infiltrant van de militaire inlichtingendienst (SIM) werden Távarez en enkele vrienden in januari 1960 gearresteerd en gevangen gezet. Enkele maanden later besloot de groep uit de illegaliteit te treden, en werd duidelijk dat De 14de Juni was uitgegroeid tot een landelijke beweging. En hoewel natuurlijk meerdere factoren tot de val van dictator Trujillo hebben geleid, heeft de dood van de gezusters Mirabal er zeker toe bijgedragen. Zes maanden nadat zij stierven werd Trujillo zelf vermoord. Zijn zoon Ramfis volgde hem op maar werd kort daarna door de Verenigde Staten gedwongen te vertrekken. Hiermee kwam er een einde aan het tijdperk Trujillo.
Internationale Dag tegen Geweld tegen Vrouwen
“Als ze mij doden
zal ik mijn armen uit het graf steken en ik zal nog sterker zijn.” Deze woorden sprak Minerva Mirabal enkele maanden voor haar gewelddadige dood. Ze bleken profetisch te zijn. Minerva en haar twee zussen staan symbool in de strijd tegen het geweld tegen vrouwen. In 1981 werd in Bogotá, Colombia, de eerste Feministische Bijeenkomst van Latijns Amerika en het Caribisch Gebied gehouden. Tijdens die bijeenkomst werd besloten om voortaan op 25 november stil te staan bij het geweld tegen vrouwen en actie te ondernemen om dit tegen te gaan. Deze dag beperkte zich eerst tot Latijns-Amerika, maar in 1999 hebben de Verenigde Naties 25 november uitgeroepen tot Internationale Dag tegen Geweld tegen Vrouwen. Tegenwoordig is er sprake van een campagne: 16 days of activism against gender-based violence die begint op 25 november en eindigt op 10 december, de Internationale Dag van de Rechten van de Mens.
Zoals de naam van de campagne al zegt gaat het nu om meer dan geweld tegen alleen vrouwen. Ook mannen kunnen slachtoffer zijn van geweld vanwege hun sekse, en hetzelfde geldt voor lgbt’ers. Verder betreft het niet louter geweld vanwege politieke motieven, maar ook het geweld binnen het gezin, in relaties. Hun politieke overtuiging en hun strijd tegen het onderdrukkende regime waren de reden waarom de drie zusters zijn vermoord. Maar het feit dat zij vrouw waren speelde een belangrijke rol bij hun gewelddadige dood. Rafael Trujillo stond erom bekend dat hij vrouwen, en dan vooral jonge vrouwen en meisjes, seksueel voor zich opeiste. Hijzelf en zijn medewerkers bezochten in het hele land balletvoorstellingen, concerten en toneelstukken van scholieren en kozen de mooiste meisjes uit. Julia Alvarez verhaalt ervan in haar roman In de tijd van de vlinders, die gebaseerd is op het leven van de zusters Mirabal. Lina, een schoolvriendin van Minerva, wordt meegenomen en raakt zwanger van de dictator. Ook Mario Vargas Llosa vertelt erover in Het feest van de Bok waar de veertienjarige Urania een levenslang trauma oploopt als zij door haar vader aan Trujillo “gegeven” wordt.
Geobsedeerd door vrouwen
In haar roman beschrijft Alvarez ook hoe het gezin in 1949 door de president wordt uitgenodigd voor een feest. Het blijkt Trujillo om Minerva te doen, en alleen door het feest vroegtijdig te verlaten weten ze te voorkomen dat het meisje gedwongen wordt de nacht in het paleis door te brengen. Dit blijft niet zonder gevolgen. De volgende dag wordt Enrique Mirabal, de vader van de zusters, gearresteerd. Hij wordt na enkele dagen weer vrijgelaten, maar het is een duidelijke waarschuwing: je kunt el Jefe, de Baas, niet ongestraft iets weigeren.
Volgens literatuurwetenschapper Giulia De Sarlo van de universiteit van Sevilla hadden maar weinig dictators zo’n obsessieve relatie met het andere geslacht als Rafael Trujillo. Van jongs af aan werd zijn houding tegenover vrouwen gekenmerkt door, vaak gewelddadige, veroveringen. In een analyse van In de tijd van de vlinders schrijft De Sarlo dat het in de eerste helft van de vorige eeuw weliswaar niet ongewoon was dat mannen in de Dominicaanse Republiek er een tweede vrouw (en gezin) op nahielden. Maar bij Trujillo ging het er toch heel anders aan toe. De “jacht”, want zo kan het volgens haar metaforisch genoemd worden, was systematisch en massaal. En slechts in enkele gevallen mondde de relatie na de verleiding uit in een gezin. Het doel was vooral het bezit, de oneindige groei van het gevoel van fysieke macht. Het bezit van het eiland was vlees geworden in de Dominicaanse vrouwen, zo constateerde UCLA professor Lauren Derby in een onderzoek naar de dictatuur van Trujillo. Hij slaagt er echter niet in om Minerva Mirabal in bezit te nemen, iets dat hij niet vergeten zal zijn toen zij politiek actief werd. Ze vormde zo een dubbele bedreiging en trof hem op zijn meest kwetsbare kant: zijn mannelijkheid.
In de tijd van de vlinders
Minerva Mirabal en haar zussen Patria en María Teresa blijven in de Dominicaanse Republiek verbonden met de val van Trujillo. Vrijwel iedere stad kent wel een plein, straat of school die naar hen is genoemd. Hun beeltenis siert een bankbiljet van tweehonderd pesos, en een munt van 25 cent. En Déde, de vierde zuster (zij zat niet in de auto), heeft van het familiehuis een museum gemaakt zodat de herinnering voortleeft.
Hoe zou Minerva de situatie in haar land nu beoordelen? Politiek gezien is de Dominicaanse Republiek een democratie. Maar de positie van vrouwen is nog altijd ondergeschikt aan die van mannen. De staat heeft meerdere internationale overeenkomsten op het gebied van vrouwenrechten geratificeerd en toonde zijn goede wil met een Plan Nacional de Igualdad de Género 2007-2017 (nationaal plan voor gendergelijkheid), geleid door het ministerie van Vrouwenzaken. Maar zonder financiële middelen blijft het vooral bij plannen: het ministerie beschikt slechts over één procent van de nationale begroting, iets meer dan een miljoen dollar op jaarbasis. Volgens gegevens van CEPAL (Economische Commissie voor Latijns Amerika en het Caribisch Gebied) staat de Dominicaanse Republiek op een zesde plaats waar het femicide (het doden van vrouwen omdat ze vrouw zijn) betreft. Dit probleem staat wel degelijk op het netvlies van de minister van vrouwenzaken, die zich met name richt op preventie. Desondanks worden veel vrouwen slachtoffer van geweld binnen hun gezin of relatie. Schokkend is de constatering van Fundación Vida sin Violencia (Stichting Leven zonder Geweld) dat juist vrouwen die een aanklacht indienen vanwege mishandeling het slachtoffer worden van femicide. Politie en het openbaar ministerie doen nog te weinig om vrouwen die een aanklacht hebben ingediend te beschermen.
Een andere doodsoorzaak is abortus. De abortuswetgeving in de Dominicaanse Republiek behoort tot de strengste van Latijns Amerika. Abortus is onder alle omstandigheden verboden. Jaarlijks sterven honderd vrouwen per 100.000 bevallingen, een hoog aantal vergeleken met andere landen in de regio. Dit is onder andere het gevolg van onveilige, clandestien uitgevoerde abortussen. Echter, driekwart van de bevolking keurt abortus goed wanneer het leven van de moeder in gevaar is, en een derde wanneer het een zwangerschap als gevolg van verkrachting betreft. Dit geeft enige hoop op verbetering, maar vrouwen hebben in de Dominicaanse Republiek nog een lange weg te gaan.
Deze bijdrage is onderdeel van de Special Dominicaanse Republiek, zomer 2019.
